- احتمال اثرگذاری
انسان باید در امر و نهی خود، احتمال تأثیر بدهد. ازاین رو، اگر احتمال دهد امر و نهی او تأثیر ندارد، وظیفه ای متوجه او نیست؛ البته نباید مسئله، بهانهای برای ترک امر به معروف و نهی از منکر در همه حال شود. اکنون به چند فتوا از حضرت امام خمینی(ره) توجه کنید:
– اگر بداند انکارش از منکر، تأثیر نمیکند، مگر آنکه آن را با خواهش و موعظه همراه سازد، ظاهراًً واجب می شود به همان طریق نهی از منکر کند؛ و اگر بداند که تنها خواهش و موعظه اثر می گذارد بدون امر و نهی، بعید نیست همان دو واجب باشد(تحریر الوسیله).
– اگر بداند نهی از منکرش فعلاً هیچ اثری ندارد، ولی در آینده اثر می گذارد، واجب است نهی از منکر را انجام دهد(تحریر الوسیله).
– اگر بداند فلان شخص معیّن امر و نهیاش در طرف مؤثر است نه امر و نهی خودش، واجب است به آن شخص امر کند که او، طرف را امر به معروف و نهی از منکر کند(تحریر الوسیله).
۳- ایمنی از ضرر
اگر به خاطر امر به معروف و نهی از منکر، ضرری متوجه مال و جان شخص یا خانواده وی شود یا انجام این وظیفه، مفاسد بزرگتری در پی داشته باشد، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست؛ چه این خطر در حال حاضر باشد چه در آینده.
نکته مهمی که باید در اینجا بیان شود این است که: فلسفه تشریع امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح جامعه و قطع ریشه های فساد است. بر این اساس، در انجام این دو فریضه لازم است اهمیت منکر و ضرر در کنار هم مورد توجه قرار گیرد و هر کدام مهمتر و عمل به آن لازمتر بود، مقدم داشته شود.
امام خمینی(ره) در این زمینه می فرمایند:
اگر معروف و منکر از اموری باشد که شارع مقدس به آن اهتمام دارد،… باید بین آن مفاسد و مفاسدی که از امر به معروف و نهی از منکر برمیخیزد، مقایسه شود و آنچه مهمتر است، حفظ گردد و صرف ضرر – هر چند جانی و یا حَرَج باشد ـ باعث رفع تکلیف نمیگردد(تحریر الوسیله).
امیرمؤمنان علی(ع) نیز میفرمایند: «در برابر دشواریها و رنجهایی که بر اثر امر به معروف و نهی از منکر به تو میرسد، استوار باش»(تفسیر صافی).
- اصرار گناهکار
اگر فرد گناهکار پس از عمل خلاف خود، تصمیم بر ترک گناه داشته باشد، نهی او لازم نیست. امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله اینگونه بیان می‌کنند: «منظور از استمرار و ادامه دادن این است که بار دیگر، هر چند یک بار آن گناه را مرتکب شود و منظور این نیست که دائماً آن را انجام دهد. پس اگر یک بار شراب نوشید و قصد دارد یک بار دیگر بنوشد، نهی او واجب است»(تحریر الوسیله).
۲-۲۲ مراحل و مراتب امر و نهی
امر به معروف و نهی از منکر، مراتبی دارد که اگر هدف با مراتب پایین به دست می آید، نباید مراتب بالاتر را عملی کرد.
- اظهار تنفر قلبی
مرتبه اول از امر به معروف و نهی از منکر، اظهار تنفر قلبی است. به این صورت که کاری کند که ناراحتی قلبی خود را از منکر آشکار سازد و به طرف بفهماند منظورش از این عمل، این است که او معروف را انجام دهد و منکر را ترک کند. این مرتبه چند درجه دارد؛ همانند روی هم فشار دادن پلکها، اخم کردن و چهره در هم کشیدن، روگرداندن، دوری کردن و ترک رفت و آمد.
در تاریخ آمده که اسماء بنت عمیس میگوید: رسول خدا (ص) به خانه همسرش عایشه وارد شد. خواهر عایشه به دیدن عایشه آمده بود و لباسی از نوع لباس زنان شام، با آستینهای گشاد پوشیده بود. چون نگاه رسول خدا (ص) به او افتاد، برخاست و از خانه بیرون رفت. عایشه به خواهرش گفت: دورشو؛ زیرا رسول خدا (ص) چیزی دید که ناراحت شد. خواهر عایشه بیرون رفت. بعدها عایشه از پیامبر اعظم (ص) پرسید: چرا بیرون رفتید و ناراحت شدید؟ حضرت فرمود: آیا وضعیت خواهرت را ندیدی؟ برای زن مسلمان جایز نیست غیر صورت و دستهایش دیده شود(مدنی بجستانی.۱۳۷۶).
- امر و نهی گفتاری
مرحله دوم از امر به معروف و نهی از منکر، تذکر از راه گفتار و زبان است. امام خمینی (ره) در اینباره میفرماید: «اگر بداند از مرحله اول امر به معروف و نهی از منکر نتیجه نمیگیرد، واجب است از مرتبه دوم استفاده کند؛ البته در صورتی که احتمال اثر بدهد»(تحریر الوسیله).
سخنرانیهای معصومان(ع) در مقام موعظه و نصیحت، جزو این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر شمرده می شود. از سوی دیگر، نوعی از این مرحله، گفت و گوی دو جانبه است. بحثها و مناظرههایی که معصومان(ع) با اصحاب خود و نیز با دیگر علما، از این دسته امر به معروف و نهی از منکر بوده است. از سوی دیگر، این مرحله در شرایطی که انسان تشخیص میدهد بهتر است، می تواند به شکل گفت وگوی خصوصی باشد.
امام باقر(ع) فرمودند:
رسول خدا(ص) از بازار مدینه عبور میکرد و مردی را در حال فروختن حبوبات دید. حضرت به او فرمود: چه حبوبات نیکویی!! چند میفروشی؟ در این زمان، خداوند به پیامبر الهام کرد که دستت را به درون حبوبات فرو ببر. رسول خدا(ص) دست خود را به درون حبوبات فرو برد و دید قسمت زیرین آن، با قسمت رویش تفاوت دارد و نامرغوب تر است. پیامبر رو به فروشنده کرد و فرمود: «میبینم تو بین خیانت به مسلمانان و کم فروشی جمع کردهای»(اصول کافی)
۳- اقدامات عملی
اگر مرتبه اول و دوم با همه مراحلی که دارند در انجام واجب و ترک گناه مؤثر نباشد، باید مرحله سوم امر و نهی صورت گیرد که جلوگیری عملی از گناه است. البته در عصر حاکمیت اسلام، مرتبه سوم امر به معروف و نهی از منکر، به عهده دستگاههای حکومتی است و وظیفه مردم به مرتبه اول و دوم محدود می شود.
میگویند در دوره رضا شاه که امام خمینی(ره) برای تحصیل و تدریس به قم آمده و هنوز به مقام مرجعیت نرسیده بود، روزی فردی قلدر وارد مدرسه فیضیه می شود و شروع به عربده کشیدن و توهین به طلبههای مدرسه می کند. در این هنگام که طلبه ها خود را از گزند آن شخص عربده کش کنار میکشیدند، امام خمینی(ره) نزد او می رود و نهیبی بر سرش میکشد و سیلی محکمی به صورت او می زند، به طوری که برق از چشمانش میپرد و با کمال خجالت، سر به پایین می اندازد و از مدرسه بیرون می رود(اکبری،۱۳۸۰).
۲-۲۳ پیشینه تحقیق
۲-۲۳-۱ تحقیقات داخل کشور
-
- ﭘﯿﺮی ﻟﻠـﻪ ﻟﻮ و همکاران (۱۳۹۳) در تحقیقی با عنوان ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺷﺒﮑﻪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺠﺎزی ﺑﺮ ﺑﺎورﻫﺎی دﯾﻨﯽ، اﻋﺘﻘﺎدی و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻓﺮاد به این نتیجه رسیدند کهﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪی ﻧﺴﻠﯽ، ﻧﺴﻞ ﺳﻮم ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮان ﻓﻀﺎی ﻣﺠﺎزی در اﯾﺮان ﺑﻮده و ﺑﯿﺶ از ﻧﺴﻠﻬﺎی دﯾﮕﺮ در ﻣﻌﺮض آﺛﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺷﺒﮑﻪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺠﺎزی ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻓﻀﺎی ﻣﺠﺎزی ﻧﻮﻋﯽ از ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ را در ﻣﯿﺎن ﻃﯿﻒ ﮔﺴﺘﺮدهای از ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و اﯾﻦ ﺑﺤﺮان ﻫﻮﯾﺖ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎی ﻓﺮدی، ﺿﻌﻒ ﺑﺎورﻫﺎی اﻋﺘﻘﺎدی اﻓﺮاد را ﺳﺒﺐ ﻣﯽ ﺷﻮد.
