از اواخر دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ تحولات دیگری صورت گرفت که نتیجه آن گرایش به نظارت بر پیامدها و نتایج خروجی های دستگاه های اجرایی می‌باشد. حاصل این تحولات در نظام بودجه ای برخی کشورهای توسعه یافته، تجزیه و تحلیل های اقتصادی در سطح خرد و کلان در تعیین سیاست های مالی و بودجه ای و وضع تکنیک های جدید آماری و تصمیم گیری بود که به کمک آن ها هنگام تعیین برنامه ها، این امکان به وجود آمد که نتایج برنامه ها و پیامدهای آن مورد تجزیه و تحلیل کمی و کیفی قرار گیرند و بالاخره بودجه و برنامه ریزی آرام آرام به یکدیگر نزدیک شدند.
در این نظام خروجی و اقدامات دستگاه های اجرایی بر اساس برنامه ای استراتژیک و مبتنی بر سیاست های کلان کشور تعیین و میزان اثرات هر یک از خروجی ها بر روی پیامدهای آن اندازه گیری و مدیریت می شود. سپس خروجی ها در قالب شاخص های قابل اندازه گیری تعریف و حاصل آن در مقایسه با آنچه در بخش های دیگر دولت و یا بخش خصوصی ارائه می شود، مورد ارزیابی و مقایسه قرار می‌گیرد.
سند بودجه در این نظام عبارت از عنوان دستگاه اجرایی، برنامه ها، طرح ها، فعالیت‌های آن، قیمت تمام شده فعالیت‌ها، هدف کمی هر فعالیت و واحد آن است. در این نظام بودجه ریزی به جای طبقه بندی هزینه ها در فصول و مواد، برای هر یک از آن ها هدف کمی مشخص می شود. در اجرای بودجه نیز مدیریت فرآیندهای انجام کار با تهیه و تنظیم و اجرای یک نظام پاسخ‌گویی نوین به مدیران واحدهای ذیربط واگذار می شود و اجازه داده می شود مدیران برای تولید کالا و خدمات با استانداردهای از پیش تعیین شده ترکیب مناسبی از مواد هزینه را خود انتخاب نمایند. (نجارصراف،۱۳۸۶: ۱۹)
از الزامات این نظام وجود شاخص های شفاف عملکردی، نظام های ارزیابی عملکرد، نظام انگیزشی و پاسخ‌گویی و توسعه سیستم های اطلاعات مدیریتی می‌باشد.
وظیفه دستگاه های نظارتی در این نظام به جای ورود به فرآیندها و بررسی اقلام هزینه از حیث میزان اعتبارات هزینه شده در هر قلم هزینه ای، معطوف به اندازه گیری پیامدها و خروجی اقدامات دستگاه های مختلف می‌گردد.
تخصیص منابع در این نظام با توجه به میزان اجرای الزامات این نظام بودجه ریزی به سه دسته تقسیم بندی می‌گردد :
-
- بودجه نمایشی: در این بودجه شاخص ها و اطلاعات عملکرد در اسناد بودجه لحاظ می شود اما مبنای تصمیم گیری های بودجه ای را در تخصیص منابع تشکیل نمی دهد.
-
- بودجه غیر مستقیم: در این بودجه شاخص ها و اطلاعات عملکرد در کنار دیگر عوامل از قبیل سیاست های پولی و مالی، اولویت های اقتصادی و ملاحظات سیاسی مبنای تصمیمات بودجه ای را تشکیل می‌دهد.
- بودجه مستقیم: در این بودجه شاخص ها و اطلاعات عملکرد تنها عنصر تصمیمات بودجه ای را تشکیل می‌دهد و میزان اعتبارات مستقیماً تحت تأثیر واحد خروجی های تولید شده بر اساس فرمول خاصی قرار دارد.(نجارصراف،۱۳۸۶: ۲۰)
۲-۴) انواع بودجه ریزی:
۴-۲-۱) بودجه ریزی افزایشی
۲-۴-۱-۱) مفهوم و هدف:
بودجه خطی که به بودجه ریزی افزایشی یا کد موضوعی نیز معروف است، باید حاوی مطالب و دستورالعمل هایی برای همه جنبه‌های مصرف مستقیم با یکدیگر وتأمین سایرفاکتورها باشد. بودجه بندی خطی ساده ترین روش برای جمع آوری داده ها است که به طور کامل بر مبنای مصارف سال های قبل می‌باشد.( داودی راد، خوشبخت، ۱۳۸۷: ۴)
این روش این امکان را فراهم می‌کند تا بتوان تنها با افزایشی ناچیزی نسبت به آنچه در سال گذشته وجود داشته است بودجه سال آینده خود را آماده کرد و نیازی به اهداف برنامه ای روشن یا تعیین شاخصی برای سنجش اثر بخشی و کارایی به منظور اجراء موفقیت آمیز بودجه ریزی نیست. تنها از بودجه پایه موجود آغاز می‌کنیم و هر سال بر مبنای سهم عادلانه به کاهش یا افزایش ناچیزی می پردازیم. نیازی به آگاهی از ارتباط برنامه ای هر ردیف بودجه ای و نقش هر یک از این اقلام در نیل به اهداف کلی برنامه و رسالت سازمان نیست.
در این روش برای هر یک از گروه‌های اصلی هزینه ها از قبیل هزینه های پرسنلی مواد و هزینه های سرمایه ای ردیفی در نظر گرفته می شود و هر یک از این گروه ها به ردیف های فرعی دیگری تقسیم می‌شوند. سازمان ها و دستگاه های اجرایی می‌توانند تصمیم بگیرند که هر کسی و در هر سطحی از سازمان از چه اختیاراتی برای انتقال اعتبار از یک ردیف فرعی به ردیف فرعی دیگر برخوردار است، این کنترل را می توان به گونه ای گسترش یا کاهش داد که پاسخ‌گویی کلان مالی که سازمان در پی آن است نیز تحقق یابد.
بودجه ریزی افزایشی یا خطی نخستین بار در اوایل سده بیستم به عنوان بخشی از اصلاحات بودجه ای برای کاهش فساد سیاسی معرفی گردید. در این روش با ایجاد ردیف های بودجه ای تفصیلی برای گروه‌های ویزه یا حتی اقلام سرانه هزینه ها، راحت تر می توان منابع مالی را از زمان تخصیص توسط مجلس هزینه کرد.
بودجه ریزی افزایشی به دلیل اهمیتی که در افزایش پاسخ‌گویی مالی دارد به ماندگارترین و رایج ترین شیوه بودجه ریزی در بخش عمومی تدبیل شده است در واقع به سختی می توان بودجه ریزری عمومی را بدون بودجه ریزری افزایشی تصور کرد. این شیوه تقریباً یا بر سایر شیوه های بودجه ریزی تحمیل می شود یا به همراه آن ها به کار می رود. این کار در بسیاری از موارد تنش های اشکاری را ایجاد می‌کند. چون هدف اطلاعات و تخصصی که برای اجرا بودجه ریزی افزایشی ضروری است با آنچه برای بودجه ریزی برنامه ای عملیاتی یا صفر لازم است تفاوت دارد.( پناهی،۱۳۸۶: ۳۹)
۲-۴-۱-۲) مزیت ها و معایب بودجه ریزی افزایشی
برای اجرا موفقیت آمیز بودجه ریزی افزایشی مهارت های برنامه ای یا مدیریتی چندانی برای یک اداره لازم نیست. در واقع مزیت اصلی این شیوه نیز همین است. به عنوان مثال برای این که بودجه خرید خودکار برای یک داره را تنظیم کنید نیازی ندارد بدانید که از خودکار چه استفاده ای می شود.
اگر در سال گذشته از ۱۰۰ خودکار استفاده کرده اید و حجم کاری شما تغییر چندانی نکرده است ، می توانید فرض کنید که در بودجه سال آینده با احتساب تورم ، به چه میزان پول برای خرید ۱۰۰ خودکار نیاز دارید . این مثال نقاط قوت و ضعف بودجه ریزی افزایشی را نشان می‌دهد. از یک سو، می توانید فرض کنید که آنچه انجام می داده اید احتمالا در سال آینده نیز با تغییراتی جزئی تکرار می شود آنگاه می توانید وقت و انرژی محدود خود را بر تحلیل و برنامه ریزی این تغییرات جزئی متمرکز کنید. این کار پیچیدگی را کاهش و اجازه می‌دهد که بدون صرف ساعت وقتها برای تحلیل و بررسی صدها برگ اطلاعات برنامه ریزی و صرف ساعتها جلسه با کارشناسان برای بازنگری درهر چیزی که انجام می شود بتوان بودجه را تدوین کرد.
