۱-۳- اهداف پژوهش :

هدف کلی پژوهش حاضر بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی و عدالت سازمانی با خودکارآمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج می‌باشد. در همین راستا اهداف فرعی زیر مطرح شده اند:

۱- ارزیابی ساختار سازمانی غالب دانشگاه یاسوج.

۲- ارزیابی میزان احساس عدالت سازمانی اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج.

۳- ارزیابی میزان احساس خودکارآمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج.

۴- بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج

۵- بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی با احساس عدالت سازمانی اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج.

۶- بررسی رابطه بین نوع ساختار سازمانی با احساس خودکارآمدی حرفه ای با واسطه احساس عدالت سازمانی در اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج.

۱-۴- پرسش­های پژوهش :

۱) نوع ساختار سازمانی غالب دانشگاه یاسوج چیست؟

۲) اعضای هیئت علمی چه نگرشی نسبت به عدالت سازمانی دانشگاه یاسوج دارند؟

۳) احساس خودکار آمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج به چه میزان است؟

۴) آیا رابطه معناداری بین نوع ساختار سازمانی با احساس خود کار آمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج وجود دارد؟

۵) آیا رابطه معناداری بین نوع ساختار سازمانی با احساس عدالت سازمانی اعضای هیئت علمی دانشگاه یاسوج وجود دارد؟

۶) آیا رابطه معناداری بین نوع ساختار سازمانی با احساس خود کار آمدی حرفه ای اعضای هیئت علمی با واسطه عدالت سازمانی وجود دارد؟

۱-۵- تعریف مفهومی متغیرها

ساختار سازمانی^[۲۸]: الگوی ارتباط بین اجزای سازمان را مشخص می‌سازد؛ از این رو به مثابه میدان کنش‌های سازمانی مطرح می‌شود بر اساس تحقیقات هوی و سوئیتلند (۲۰۰۱: ۲۰۰۰). و هوی و میسکل (۲۰۰۸ و ۲۰۰۵). ساختار سازمانی دارای دو بعد توانا ساز و بازدارنده می‌باشد که در بعد تواناساز شرایط برای تبدیل افراد به کارمندانی توانمند برای پاسخگوی به سیستم‌های متفاوت به شیوه‌ای پویا را فراهم می‌آورد واتس، برد و همکاران(۲۰۰۹ )و در ساختار بازدارنده فضای موجود در حل مسائل سازمانی و انجام وظایف کاری مانع می‌باشد نه یاری دهنده گگ^[۲۹] (۲۰۰۳)، ‌بنابرین‏ ‌می‌توان گفت که نوع ساختار سازمانی در این پژوهش بر اساس تواناساز و بازدارنده مشخص می‌شود که در ساختار تواناساز چون پویای وجود دارد لذا میزان مشارکت و وفاداری افراد بیشتر بوده و در نتیجه کارایی و اثر بخشی بیشتری برای سازمان دارند. ولی در ساختار سازمانی بازدارنده به دلیل تأکید بر قوانین و رویه‌ها انعطاف‌کمتری دارد و مشارکت به همان نسبت کمتر می‌شود، در نتیجه اثربخشی چندانی افراد برای سازمان ندارند.

عدالت سازمانی^[۳۰]: به ادراک کارکنان از انصاف و رفتارهای عادلانه شغلی اشاره می‌کند فوکس و همکاران^[۳۱] (۲۰۰۱). از طرفی با فرایندهای حیاتی شامل: تعهد، رفتار سازمانی، خشنودی و عملکرد شغلی مرتبط است کالکیت، نو و جکسون (۲۰۰۲) کانلن، وسون و پورترونگ (۲۰۰۱) و اینکه افراد درک کنند چگونه سازمان ‌در مورد آن ها قضاوت می‌کند پاسخ می‌دهند حسین‌زاده (۱۳۸۵)، ‌بنابرین‏ درک صحیح از عدالت توسط افراد در سازمان از مباحث اساسی خصوصاًً برای درک رفتار سازمانی است و شامل ۳ بعد زیر می‌باشد.

عدالت توزیعی: عدالت توزیعی به عادلانه بودن پیامدهای شغلی متفاوت از قبیل برنامه شغلی، سطح درآمد و مسئولیت های شغلی می پردازد (فولگر و اسکارلیکی^[۳۲]، ۲۰۰۱). اساس وابستگی کارکنان به سازمان را در پی خواهد داشت کریمر (۲۰۰۵)، همچنین به نگرش کارکنان در مناسب بودن ستاده‌ها و دریافتی‌ها آنان دارد سیترا^[۳۳] (۲۰۰۳)، ‌بنابرین‏ می‌توان گفت بعد توزیعی صرفاً محدود به عادلانه بودن پرداخت­ها نیست، بلکه مجموعه گسترده‌ای از پیامدهای سازمانی( ارتقاء، پاداش، تنبیه و مزایا) را در بر می‌گیرد.

عدالت رویه ای: عدالت رویه‌ای را انصاف ادراک شده از رویه ها و فرایندهایی که با آن‌ ها، پیامدها تخصیص می­یابند تعریف می‌کنند (مک دوول و فلیچر، ۲۰۰۴). اقدامات عادلانه بر رضایت شغلی فاینگان (۲۰۰۱) و وجود عدالت رویه‌ای در تصمیم‌گیری بر تعهد سازمانی کارکنان اثر دارد لمونز (۲۰۰۱). اعمال عدالت رویه‌ای در سازمان تقویت اعتماد بین مدیریت و کارکنان می‌باشد کریمر (۲۰۰۶). بعد رویه‌ای موجب تأثیرگذاری رفتار شهروندی می‌شود قلی­پور (۱۳۸۰). بر این اساس بعد رویه ­ای در نظر گرفتن رویه‌ها به طور دقیق بدون در نظر گرفتن منافع شخصی است و علائق همه بخش‌های سازمانی را مد نظر قرار ‌می‌گیرد.

عدالت تعاملی: به انصاف ادراک شده از کیفیت ارتباطات بین فردی در رویه های سازمانی دلالت دارد (مک دوول و فلیچر، ۲۰۰۴). با اعتماد افراد به سازمان معنی پیدا می‌کند راد (۲۰۰۳). بعد رضایت شغلی را به دنبال دارد یعقوبی و همکاران (۱۳۸۸)، همچنین موجب اعتماد و توانمندسازی کارکنان می‌گردد جوادین (۱۳۸۷). ‌بنابرین‏ می‌توان گفت که این بعد بر انصاف ادراک شده از ارتباطات بین شخصی مرتبط با رویه‌های سازمانی و کیفیت ارتباطات بین شخصی می‌باشد.

ج) خودکارآمدی‌حرفه‌ای^[۳۴]: به قضاوت‌های کارکنان ‌در مورد توانایی‌های‌ خود، برای سازمان‌دهی و اجرای مجموعه‌ای از فعالیت‌های مورد نیاز، برای دستیابی به عملکرد سازمانی مورد نظر، اشاره دارد (موسلی^[۳۵] و همکاران، ۲۰۰۸). موجب رضایت از کار و ترفیعات می‌شود نادری و همکاران ۱۳۸۹، خودکارآمدی یکی از مهمترین مؤلفه‌های کسب موفقیت و سازش یافتگی است بندورا (۱۹۹۳)، پس ‌می‌توان گفت خودکارآمدی حرفه­ای یک باور و عقیده ‌در مورد توانایی شخص جهت انجام تجربه های موفق در رویارویی با مشکلات در سطوح مختلف سازمان است.

۱-۶- تعریف عملیاتی متغیرها

الف) نوع ساختار سازمانی: در این تحقیق بر اساس نمره ای که اعضای هیئت علمی به پرسشنامه نوع ساختار سازمانی (ترک­زاده و محترم، ۱۳۹۰) که بر اساس چارچوب مفهومی هوی و میسکل (۲۰۰۸) تهیه شده است، اختصاص داده‌اند، مشخص گردیده است.

ب) عدالت سازمانی: در این تحقیق بر اساس نمره ای که اعضای هیئت علمی به پرسشنامه عدالت سازمانی مورمان و نیهوف^[۳۶] (۱۹۹۳) اختصاص داده‌اند، مشخص گردیده است.

ج) خودکارامدی حرفه­ای: در این تحقیق بر اساس نمره ای که اعضای هیئت علمی به خودکارامدی حرفه­ای ریگس^[۳۷] و همکاران (۱۹۹۴) اختصاص داده‌اند، مشخص گردیده است.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

مقدمه

در این فصل ضمن بیان مفهوم ساختار سازمانی و ابعاد متغیرهای اثرگذار بر آن به توصیف انواع ساختار سازمانی از نظر محققان و صاحب­نظران مختلف به خصوص ساختار سازمانی تواناساز و بازدارنده (هوی و سوئیتلند، ۲۰۰۱ و ۲۰۰۰؛ هوی و میسکل، ۲۰۰۸) و بیان برخی ویژگی‌های هر یک از این دو نوع ساختار پرداخته شده است. در ادامه نیز پس از بیان مختصری از تاریخچه عدالت­ سازمانی به تعریف عدالت از منظر اندیشمندان پرداخته و ابعاد آن بررسی شده است. در نهایت بیان مفهوم خودکارآمدی حرفه­ای اساتید و نتایج حاصل از آن ذکر شده است. در بخش پایانی نیز به بررسی سوابق پژوهشی پیرامون هر یک از متغیرهای تحقیق و سپس به جمع ­بندی مطالب پرداخته شده است.

۲-۱- ساختار سازمانی

برای درک بهتر و کلی­تر­ی از این نظریه، دو طرحp×i×r وP×I×R در بافت مثال مذکور و در قالب عناوین ” جهان مشاهدات قابل قبول و مطالعات G^[65]” و “جهان تعمیم و مطالعات D^[66]” تشریح می­شوند. در این زمینه از مقاله برنان (a2010) استفاده شده است.

جهان مشاهدات قابل قبول و مطالعات G

فرض کنید که سوال، نمونه ­ای از یک جهان به طور نامحدود بزرگ از سوالات بالقوه و ارزیاب، نمونه ­ای از جهان به طور نامحدود بزرگ از ارزیابان بالقوه است. سوالات و ارزیابان، رویه ­های موجود در جهان مشاهدات قابل قبول هستند. همچنین، فرض می­ شود که در اصل هر یک از سوالات در جهان مشاهدات قابل قبول می ­توانند توسط هر یک از ارزیابان در جهان ارزیابی شوند. در این صورت گفته می­ شود که دو رویه در جهان مشاهدات قابل قبول، متقاطع (i×r) هستند. درGT کلمه جهان به سطوح اندازه ­گیری (در مثال مذکور، سوالات و ارزیابان) اختصاص داده شده است و کلمه جامعه برای اهداف اندازه ­گیری (دانش ­آموزان) به کار می رود. اگر هر شخص در جامعه بتواند به هر سوال در جهان پاسخ دهد که توسط هر ارزیاب در جهان ارزشیابی می­ شود، گفته می­ شود که جامعه و جهان مشاهدات قابل قبول متقاطع هستند که به صورت p×i×r نشان داده می­ شود. برای این وضعیت، هر نمره قابل مشاهده برای سوال واحدی که توسط ارزیاب واحدی ارزیابی می­ شود را می توان به صورت زیر نشان داد:

واریانس این نمره کل مشاهده شده درکل جامعه ی افراد و سطوح در جهان مشاهدات قابل قبول، به هفت قسمت مستقل تجزیه می­ شود که مؤلفه­ های واریانس نامیده می­شوند.

هنگامی که فرض می­ شود جامعه و دو رویه در جهان مشاهدات قابل قبول به طور نامحدودی بزرگ هستند، مؤلفه­ های واریانس؛ مؤلفه­ های واریانس اثرات تصادفی^[۶۷] نامیده می­شوند. این نکته حائز اهمیت است که این مؤلفه­ های واریانس برای نمرات واحد فرد – سوال – ارزیاب است، بعد از اینکه جامعه و جهان مشاهدات قابل قبول مشخص شد، نوبت جمع ­آوری و تحلیل داده ­ها برای برآورد مؤلفه­ های واریانس است. نوع خاصی از تحلیل داده ­های واقعی، مطالعه­ G را تشکیل می­دهد. هدف از این مطالعه، برآورد مؤلفه­ های واریانس برای جامعه و جهان مشاهدات قابل قبول است. این معمولاً با بهره گرفتن از میانگین مجذورات^[۶۸] انجام ‌می‌گیرد. ‌می‌توان واریانس­های واقعی (پارامتر­ها) را برآورد کرد. برای مثال، برآوردی از مؤلفه واریانس است و به شیوه ی زیر تفسیر می­ شود؛ فرض می­ شود برای هر فرد در جامعه، نمره میانگین فرد ( به طور فنی نمره مورد انتظار) در تمام سوالات و همه ارزیابان در جهان مشاهدات قابل قبول به دست آمده که همان نمره جهان است. واریانس این نمرات میانگین (در سراسر جامعه ی افراد) است. بدین ترتیب ‌می‌توان دیگر اثرات اصلی و اثرات تعاملی^[۶۹] واریانس موجود را تفسیر کرده و تعیین کرد کدام مؤلفه (ها) واریانس، بیشترین تغییرپذیری را در نمرات فرد ایجاد می­ کند.

جهان تعمیم و مطالعات D

مؤلفه­ های واریانس برآورد شده مطالعه G را می توان به منظور طراحی روش­های اندازه گیری کارآمد

برای استفاده عملیاتی و فراهم کردن اطلاعاتی برای گرفتن تصمیم­های اساسی ‌در مورد اهداف اندازه ­گیری (یعنی دانش ­آموزان در این مثال)، در مطالعات مختلف D به کار برد. مطالعات D بر برآورد، استفاده و تفسیر مؤلفه­ های واریانس برای گرفتن تصمیم با روش های اندازه ­گیری تعیین شده تأکید می­ کند. مهمترین مسئله مطالعه D، تعیین جهان تعمیم است که آن جهانی است که تصمیم­گیرنده می­خواهد بر اساس نتایج یک روش اندازه ­گیری خاص به آن تعمیم دهد. جهان تعمیم به دو صورت محدود^[۷۰] و نامحدود^[۷۱] می‌باشد. در مثال مذکور، جهان تعمیم فرض شده است که شامل همه سوالات و ارزیابان در جهان مشاهدات قابل قبول است. از آنجا که هر دو رویه نامحدود فرض ‌شده‌اند، جهان تعمیم نیز نامحدود تلقی می­ شود. این اشاره دارد به اینکه محقق می­خواهد نمرات مشاهده شده فرد را که بر پایه سوالات و ارزیابان خاص در روش اندازه ­گیری قرار دارد به نمراتشان برای یک جهان تعمیم که شامل همه تعداد نامحدود سوالات و ارزیابان است، تعمیم دهد. جهان تعمیم تقریباً با تکرار­های بالقوه از روش اندازه ­گیری مرتبط است. فرض می­ شود که در آن روش اندازه ­گیری، هر شخص به سوال پاسخ می­دهد و هر پاسخ به هر سوال توسط همان ارزیاب ، ارزیابی می­ شود. بعلاوه فرض می­ شود که تصمیم­ها ‌در مورد یک شخص بر­اساس نمره میانگین­اش در سراسر مشاهده مرتبط با فرد است. این توصیف کلامی از یک مطالعه D، طرح است( برای مطالعه از حروف بزرگ استفاده می­ شود). طرح نامبرده شبیه طرح مطالعه است اما دو تفاوت مهم بین این دو طرح وجود دارد: اول اینکه حجم نمونه برای مطالعه D­­­ (و ) مستلزم این نیست که همان حجم نمونه ­ای باشد که برای مطالعه G () به کار رفته است. دوم، مطالعه بر روی میانگین نمره­ها برای افراد تمرکز می­ کند به جای نمرات واحد فرد – سوال – ارزیاب که تمرکز مؤلفه­ های واریانس برآورد شده مطالعهاست.

تکرار روش اندازه ­گیری نمونه متفاوتی از سوال و نمونه متفاوتی ازارزیاب را در بر­‌می‌گیرد. چنین روش­های اندازه ­گیری به عنوان تصادفی موازی توصیف می­شوند. این تکرار و تجدید­های تصادفی موازی^[۷۲] تمام جهان تعمیم را شامل می­ شود، ‌به این معنی که تکرارها همه سطوح در جهان را مورد استفاده قرار می­دهد. برای طرح P×I×R مطالعه D، مدل خطی برای یک نمره میانگین مشاهده­پذیر در تمام سوال و ارزیاب را ‌می‌توان به صورت زیر نمایش داد:

واریانس­های اثرات نمره در معادله بالا، مؤلفه­ های واریانس مطالعه D نامیده می­ شود. هنگامی که فرض شده است جامعه و همه رویه­ ها در جهان تعمیم نامحدود هستند، این مؤلفه­ های واریانس، مؤلفه­ های واریانس اثرات تصادفی هستند که آن­ها را می توان از طریق تقسیم مؤلفه­ های واریانس برآورد شده مطالعه G بر حجم نمونه به دست آورد (اثر هدف اندازه ­گیری از قاعده تقسیم مستثنی است).

مدل­های تصادفی^[۷۳] و ترکیبی^[۷۴] با جهان­های تعمیم نامحدود و محدود

• • وابستگی روانی: استفاده بیش از اندازه از تلفن همراه در ذهن و اعصاب کاربران نوعی اعتیاد پدید می‌آورد که درست مانند اعتیاد به مواد مخدر، الکل، پرخوری، رابطه غیراخلاقی، بازی‌های رایانه‌ای، اینترنت و… مخرب است. اعتیاد به استفاده از تلفن همراه در حقیقت تمایل شدید به رفتاری است که انجام می‌گیرد و احساسی که پس و پیش از آن به فرد دست می‌دهد. معتادان به استفاده از تلفن همراه از دوستان و خانواده فاصله می‌گیرند، انزواطلب می‌شوند، اولویت‌های سنی و اجتماعی نظیر تحصیل و اشتغال را پس می‌زنند، هنگامی که تلفن همراه در دسترس‌اشان نیست به آن فکر می‌کنند و از دوری‌اش رنج می‌برند. خاموش بودن تلفن همراه در افراد معتاد تحمل ناپذیر است و موجب می شود حتی هنگام خواب یا در مواقع خاصی که گوشی تلفن همراه را خاموش می‌کنند یا در حالت سکوت قرار می‌دهند به استرس و دلشوره دچار شوند. فرد معتاد نمی‌تواند از گوشی تلفن همراه خود دور بماند و از هر ترفندی برای استفاده دائمی از آن بهره می‌جوید. این نوع اعتیاد از علاقه و وابستگی فراتر می‌رود و به نوعی جنون در دسترس بودن تبدیل می‌شود (شرکت فن آوری خدمات سلامت ایرانیان، بی‌تا). پریشانی ذهنی ناشی از اعتیاد به تلفن همراه به گونه‌ای است که برای فرد استرس دائمی به ارمغان می‌آورد. علاوه بر آن فرد معتاد از اعتیاد نامعقولش آگاهی می‌یابد و در مقابل اتهام اعتیاد و وابستگی شدید رفتاری به احساس شرم و تنزل شخصیتی دست می‌یابد. به طور کلی می‌توان ادعا کرد استفاده از تلفن همراه نوعی هیجان منفی و ویرانگر در پی دارد که با شدت و ضعف متفاوت روحیه، اعصاب و هویت رفتاری و اجتماعی کاربر را تخریب می‌کند (شرکت فن آوری خدمات سلامت ایرانیان، بی‌تا).

  

انواع خدمات تلفن همراه:

تلفن همراه در اکثر کشورها حول چهار بستر تعامل و اتصال با شبکه مورد استفاده قرار می‌گیرد که عبارتند از:

• • صدا،

• • پیام کوتاه (SMS) که کانال تقریباً همزمانی را بین ارائه کننده و دریافت کننده خدمت به وجود می‌آورد.

• • خدمات پیام چند رسانه‌ای (MMS)، که اجازه انتقال محتوای چند رسانه‌ای را در قالب پیام می‌دهد.

• پخش سلولی^[۶۲] که اجازه ارسال پیام به صورت منطقه‌ای را می‌دهد (شرکت فن آوری خدمات سلامت ایرانیان، بی‌تا).

بخش دوم: گستره نظری مربوط به سازگاری اجتماعی

سازگاری اجتماعی:

سازگاری مهارتی است که باید آموخته شود و کیفیت آن مانند سایر آموخته‌ها، بستگی به میزان علاقه و کوشش فرد برای یادگیری آن دارد. محیط خانواده، مدرسه و وسایل ارتباط جمعی در فراهم ساختن امکان یادگیری سازگاری با محیط نقش و مسئولیت مهمی بر عهده دارند. سازگار شدن با محیط مهم‌ترین منظور و غایت تمام فعالیت‌های ارگانیزم است، به طوری که تمام افراد در تمام دوران زندگی خود، در هر روز و هر ساعت سرگرم آن هستند که خود دگرگون شده و دگرگون نشده را با محیط دگرگون شده و دگرگون نشده سازگار کنند. در واقع زندگی کردن چیزی جز عمل سازگاری نیست.

تعریف سازگاری اجتماعی

روان‌شناسان، سازگاری فرد را در برابر محیط مورد توجه قرار داده‌اند و ویژگی‌هایی از شخصیت را به‌هنجار تلقی کرده‌اند که به فرد کمک می‌کنند تا خود را با جهان پیرامون خویش سازگار سازد، یعنی با دیگران در صلح و صفا زندگی کند، و جایگاهی برای خود به دست آورد (اتکینسون و همکاران، ترجمه رفیعی و همکاران، ۱۳۸۵). در این میان سازگاری اجتماعی انعکاسی از تعامل فرد با دیگران، رضایت از نقش‌های خود و نحوه عملکرد در نقش‌هاست که به احتمال زیاد تحت تأثیر شخصیت قبلی، فرهنگ، و انتظارات خانواده قرار دارد. (ویزمن^[۶۳]، ۱۹۷۵).

سازگاری اجتماعی معمولاً در اصطلاحات نقش‌های اجتماعی، عملکرد نقش، درگیر شدن با دیگران، و رضایت با نقش‌های متعدد مفهوم سازی شده است (کلیر و کاردینز^[۶۴]، ۱۹۷۸؛ به نقل از بیدرمن^[۶۵] و همکاران ، ۱۹۹۳).

گاهی واژه های اجتماعی شدن، جامعه پذیری و رفتار جامعه‌پسند را مترادف با سازگاری اجتماعی می‌دانند (مک کوبی و مارتین^[۶۶]،۱۹۸۳). اجتماعی شدن فرایندی است که فرد از طریق آن قالب‌ها، ارزش‌ها و رفتارهای موردنظر فرهنگ و جامعه خود را می‌آموزد (ماسن و همکاران،۲۰۰۱ ؛ ترجمه یاسایی،۱۳۸۲). به گفته آرنت^[۶۷](۱۹۹۵)سه هدف عمده اجتماعی شدن عبارتند از:

الف) کنترل تکانه‌ها که شامل گسترش وجدان است؛

ب) آمادگی نقش و عملکرد در برگیرنده نقش‌های شغلی، نقش‌های جنسی و نقش‌هایی که در مراسمی نظیر ازدواج و پدر و مادر شدن است؛

ج) پرورش منابع معناداری است که چه چیزی با اهمیت است، چه چیز دارای ارزش است، و زندگی برای چه چیزی است.

جامعه پذیری عبارت است از گرایش به ترجیح دادن ‌به این که بیشتر با سایر افراد باشیم تا تنها. جامعه‌پذیری شامل تمایل به جلب توجه دیگران، تمایل به سهیم شدن در انجام فعالیت‌ها به همراه آنان، و تمایل به پاسخ‌دهی و تحریک که جزیی از تعامل اجتماعی است، نیز می شود. جامعه پذیر بودن بر طبق نظر باس و پلومین^[۶۸] (۱۹۹۰؛ به نقل از کارور و شی‌یر، بی‌تا ؛ ترجمه رضوانی، ۱۳۷۵) عبارت است از ارج نهادن ذاتی به فرایند تعامل با سایر افراد (رفتار جامعه پسند اصطلاحی است که روان‌شناسان به اعمال اخلاقی که از لحاظ فرهنگی تجویز می‌شود مانند مشارکت با دیگران، کمک به دیگران، همکاری با دیگران، ابراز همدردی اطلاق می‌کنند. چنین رفتاری غالباً باعث می‌شود که فرد بتواند خود را کنترل کند، زیرا مستلزم آن است که او به خاطر منافع دیگران از منافع شخصی چشم‌پوشی کند (ماسن و همکاران، ۲۰۰۱؛ ترجمه یاسایی،۱۳۸۲).

از آن‌جایی که سازگاری اجتماعی مفهوم عام و گسترده‌ای می‌باشد، تعریفی که مورد اتفاق‌نظر اکثریت محققان باشد وجود ندارد. اما از عمده‌ترین تعاریف سازگاری اجتماعی می‌توان به تعاریف زیر اشاره کرد:

شافر و شوبن^[۶۹] (۱۹۷۲؛ به نقل از خدایاری فرد، نصفت، غباری بناب، شکوهی‌یکتا و به‌پژوه، ۱۳۸۱) معتقدند که سازگاری تمایل ارگانیزم برای تغییر فعالیت خود در راستای انطباق با محیط است که در واقع پاسخی به تغییرات محیط پیرامون می‌باشد. این ویژگی تعامل و سازگاری فرد با دیگر افراد و ساختارهای ارزشی در واقع مهارت اجتماعی است که تعامل پیوندها و مناسبات او را با دیگران و جنبه‌های ارزشی جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، تأمین می‌کند. با توجه ‌به این تعریف باید تمایزی بین سازگاری فیزیولوژیکی و سازگاری اجتماعی قایل شد، زیرا اگر ارضای نیازهای فیزیولوژیک زندگی برای موجود غیرممکن شود بقای موجود زنده به خطر می‌افتد. ولی سازگاری اجتماعی برعکس نیازهای فیزیولوژیک در صورت برآورده نشدن آسیبی به بقای موجود زنده از نظر زیستی نمی‌رساند اما رفتارهای او را غیرانطباقی می‌کند.

در طول حالت پذیرش، فرد از قضاوت، تعبیر و تفسیر کردن و یا بسط ذهنی رویدادهای درونی، خودداری کرده و درصدد تغییر، اجتناب یا فرار از تجارب درونی برنمی­آید(بیشاپ،۲۰۰۲).

دهاماکاکاسوتا^[۱۵۱](به نقل از هایس،۲۰۰۲) معتقد است که پذیرش به عنوان مؤلفه­ای از ذهن­آگاهی در راستای آیین بودایی قرار دارد؛ زیرا بودا پایان­دهی به رنج را تحت عنوان «تسلیم­شدگی، کناره­جویی و عدم وابستگی» تعریف می­ کند.

ظاهراًً پذیرش بیش از همه ‌در مورد تجارب منفی با پدیده ­های درونی کاربرد دارد (یعنی افکار، احساسات، خاطره­ها و حالات جسمی). در همین رابطه پژوهش­ها کاهش در استرس و افزایش در میل به نوآوری را با میانجیگری پذیرش نشان می­ دهند (بوند و بروس،۲۰۰۰). همچنین کاهش در افسردگی تنها به دلیل پذیرش زیاد حاصل می­ شود و به دنبال آن نتایج بهتر درمان ترک سیگار با میانجی­گری اجتناب روانشناختی حاصل می­ شود(گیفورد و همکاران،۲۰۰۴). ‌بنابرین‏ هرچند فقدان پذیرش و تجارب خصوصی منفی با یکدیگر همبستگی دارند ولی دو سازه جدای از یکدیگر می­باشند (بائر،۲۰۰۳).

اگرچه در بسیاری از تعاریف به عمل آمده از ذهن­آگاهی، عناصر آگاهی و پذیرش غیرقضاوتی، منعکس گردیده است، تمایز بین این دو در سطح کلی مورد تأکید قرار گرفته است. غالباً چنین فرض می­ شود که آگاهی مبتنی بر زمان حال، لزوماًً موجب ایجاد پذیرش زیاد شده و بالعکس افزایش پذیرش غیرقضاوتی به افزایش آگاهی می­انجامد. با این وجود، تغییرات در یکی از این دو، تا چه میزان باعث بروز تغییر در دیگری می­ شود موضوعی قابل بحث ‌می‌باشد. ضمن اینکه نباید تصور نمود که این دو مؤلفه از پیوند ذاتی با هم برخوردار هستند. مثلاً لزومی ندارد که سطوح بالای آگاهی با سطوح بالای پذیرش همراه باشد. پژوهش­ها حاکی از آنند که حمله وحشت­زدگی با آگاهی افزایش­یافته از سرنخ­های جسمی درونی^[۱۵۲] رابطه دارد ولیکن این آگاهی به صورت غیرقضاوتی پذیرفته نمی­ شود؛ بلکه بالعکس فرد می ­تواند یک دیدگاه بسیار پذیرشگرانه را در پیش بگیرد بی­آنکه لزوماًً از تجربه مستمر، آگاهی بالا داشته باشد (بائر،۲۰۰۳).

تحقیقات نشان داده است که ذهن­آگاهی با کاهش نشانگان و افزایش سلامت روانی افراد دریافت ­کننده درمان با آموزش ذهن­آگاهی رابطه دارد. ذهن­آگاهی به معنای مواجهه با گیرنده درونی^[۱۵۳] در نظر گرفته شده است. آگاهی پایدار و غیرقضاوتی نسبت به رویدادهای ناخوشایند خصوصی در زمان حال (مانند افکار، عواطف منفی و حالات فیزیکی) می‌تواند به حساسیت­زدایی بینجامد (بائر،۲۰۰۳؛ برسلین و همکاران،۲۰۰۲). آنگاه مشاهده طولانی مدت رویدادهای ناخوشایند خصوصی در طول زمان می ­توانند باعث کاهش اجتناب عاطفی از محرک درونی شود که قبلاً تحمل نمی­شده است (کارداسیوتو، ۲۰۰۵).

سازوکار پیشنهاد شده دیگر برای عملکرد ذهن­آگاهی در راستای رابطه آن با محرک درونی قرار دارد. پژوهش­ها نشان می­ دهند که افراد به طور خودکار به ارزیابی غالب محرکات خارجی، بلافاصله بعد از ‌وقوعشان (یعنی ۲۵۰ صدم ثانیه یا کمتر) بدون آگاهی یا قصد می­پردازند. بدین ترتیب افکار و احساسات به عنوان موضوعاتی خودکار یا غیرارادی قلمداد می­شوندکه توسط فرآیندهای خارج از آگاهی کنترل می­ شود. به همین دلیل ممکن است که ذهن­آگاهی با تغییردهی رابطه یا دیدگاه فرد نسبت به فرایندهای درونی به افزایش سلامت روانی بیانجامد. ذهن آگاهی می ­تواند موجب آموزش یک پاسخ شرطی (یعنی آگاهی بدون داوری در زمان حال) نسبت به سرنخ­های تجارب منفی درونی گردد و باعث خاموشی پاسخ شرطی­شده اجتناب شود. صرف نظر از سازوکارهای عملی، ذهن­آگاهی دارای نتایج و پیامدهای مثبت فراوانی است که بسیاری از آن ها در اسناد و مدارک علمی موجود ‌می‌باشد. مثلاً اینکه در افراد دریافت­کننده روش درمانی مبتنی بر ذهن­آگاهی، کاهش علائم اختلالی و بیمارگونه مشاهده شده است. با توجه به تحقیقات انجام شده به نظر می­رسد ذهن­آگاهی موجب قطع چرخه تجارب منفی درونی همچون اضطراب مورد انتظار یک واقعه اتفاق­نیفتاده در آینده یا نشخوارگری یک رویداد در گذشته می­ شود (کارداسیوتو،۲۰۰۵).

تارت(۱۹۹۴)، بیان می­دارد، باورها به عنوان عادات فکری، احساسات و ادراک، شیوه­ مشاهده­ محیط خارجی را تعیین ‌می‌کنند. ذهن­آگاهی، مشاهده­ باورها را بدون پذیرش آن ها به عنوان حقیقت ممکن می­سازد. در نتیجه دامنه­ زیادی از پاسخ­ها در دسترس قرار ‌می‌گیرد و روش­های عادت­شده پاسخدهی با روش­های آگاهانه پاسخدهی که غیرخودکار انتخاب می­شوند، جابجا می­گردند (هایس،۲۰۰۳؛ برسلین و همکاران،۲۰۰۲). مثلاً ذهن­آگاهی می ­تواند به قطع واکنش­های جنگ ـ گریز در موقعیت­های اضطراب­آور منجر شود و امکان پاسخدهی مؤثر را بجای فرار یا وحشتزدگی فراهم سازد (میلر، فلچر^[۱۵۴] و کابات ـ زین،۱۹۹۵) که این امر توانایی درگیر شدن در یک مجموعه­ متنوع از پاسخ­های مقابله­ای را فراهم می­ سازد و توجه لازم برای انجام وظایف را ایجاد می­ کند یا باعث افزایش احساس خودکارآمدی و کنترل ادراکی می­ شود (بائر،۲۰۰۳؛ برسلین و همکاران،۲۰۰۲).

هرچند هدف اصلی ذهن­آگاهی، آرامسازی نیست اما مشاهده­ غیرقضاوتی رویدادهای منفی درونی یا برانگیختگی فیزیولوژیکی باعث بروز این حالت خواهد شد. همچنین بورکووک^[۱۵۵] (۲۰۰۲)، ابراز می­دارد که ذهن­آگاهی با تمرکز بر فرایند ذاتی یک فعالیت و لذتی که پسایند تجربه­ آن فعالیت است باعث کاهش خلق منفی ناشی از شکست ذاتی در رسیدن به فرایندهای مورد انتظار می­ شود.

دیویسون، کابات ـ زین، شوماخر، روزنکرانز، مولر و سانترولی^[۱۵۶](۲۰۰۳)، گزارش کردند که مراقبه­ ذهن­آگاهی باعث فعال شدن ناحیه­ای از مغز می­ شود که با عواطف مثبت و اثرات سودمند کارکرد ایمن­سازی مرتبط است. بعلاوه کارلسون، اسپکا، پاتل و گودی^[۱۵۷] (۲۰۰۳)، به پیشرفت­های قابل توجهی در کیفیت زندگی، نشانگان استرس و کیفیت خواب در بیماران مبتلا به سرطان سینه و پروستات، بعد از دریافت برنامه کاهش استرس ذهن­آگاهی­مدار دست یافتند. به هر ترتیب آگاهی عاری از داوری در زمان حال، دارای نوعی ارزش سازگارانه تحولی است.

۲-۱-۴-۶-رابطه ذهن آگاهی با مراقبه

اصطلاح «ذهن­آگاهی» و «مراقبه­ ذهن­آگاهی» غالباً به جای یکدیگر به کار می­روند که بخشی از ابهامات به عدم وجود تعریف عملیاتی از ذهن­آگاهی برمی­گردد­، زیرا برخی آن را به عنوان یک شیوه یا تکنیک^[۱۵۸] و برخی به عنوان یک فرایند^[۱۵۹] تعریف ‌می‌کنند. مراقبه­ ذهن­آگاهی اشاره به ساتیپاتاناویپاسانا^[۱۶۰]، مراقبه آگاهی مراقبه بینشی^[۱۶۱]دارد که از ریشه ­های مشابهی در ذهن­آگاهی مربوط به بودیسم ماهایانا برخوردارند. با این وجود، ذهن­آگاهی متمایز از مراقبه ذهن­آگاهی ‌می‌باشد؛ زیرا مراقبه­ ذهن­آگاهی، شیوه­ای است که بر مشاهده­ مستقل لحظه حاضر در زمینه موضوعاتی که دائماً تغییر ‌می‌کنند تأکید دارد. مراقبه­ ذهن­آگاهی شامل ایجاد خود­مشاهده­گری^[۱۶۲] می­ شود که زمان خاصی را به تمرین منظم ذهن­آگاهی اختصاص می­دهد (رابینز^[۱۶۳]،۲۰۰۲). در طول مراقبه­ ذهن­آگاهی، فرد به تنفس و حالات بدنی خود توجه نموده و نسبت به کلیه­ رویدادها، نگرش پذیرشی اتخاذ می­ کند (برسلین، زاک و مک­ماین،۲۰۰۲).

در اضطرار نیز فرد مضطر باید بداند و بسنجد که عمل اضطراری وی آیا باعث تقلیل خسارت می شود و یا برعکس باعث افزایش آن؟

همینطور مضطر تعدی و تفریط نکند چرا که اگر چنین کند هرچند اگر بتوان به عمل او عنوان اضطرار داد و همینطور عمل او با رضایت درخواست کننده باشد باز چنین شخص مسول جبران خسارات وارده خواهد بود, چرا که اگر این مثال مع الفارق نباشد به مانند وکالت مطلق, هرچند وکالت، مطلق وکلی و تام باشد باز هم وکیل نمی تواند اعمالی که باعث بروز ضرر به حقوق موکل خویش شود را انجام دهد. در اضطرار نیز حتی با مجوز و درخواست, شخص مضطر اجازه تعدی و تفریط نخواهد داشت و در این صورت خود او مسئول جبران خسارات خواهد بود .

اقدام اضطراری با درخواست، خود به دوحالت ممکن است انجام شود که در ذیل بدان ها می پردازیم :

الف: اقدام اضطراری با درخواست، به نفع تقاضا کننده تمام شود.

ب: اقدام اضطراری با درخواست به نفع تقاضا کننده تمام نشود .

‌در مورد حالتی که در آن اقدام اضطراری به نفع تقاضا کننده تمام شود بحث زیادی وجود ندارد چراکه با توجه به مطالب گفته شده در فوق، نتیجه آن با جبران خسارت مضطر به وسیله منتفع به پایان رسید در این حالت هم می توان گفت به طریق اولی منتفع باید خسارات حاصله از عمل اضطراری را جبران نماید. چراکه عمل اضطراری شخص مضطر نتیجه بخش بوده و از ضرر بیشتر برای شخص دیگر با ضرر اندک به اموال خود جلوگیری نموده است پس در مسئول بودن شخص منتفع در جبران خسارات حاصله برای شخص مضطر تردیدی نمیماند مضافا اینکه اگر قایل به عدم مسولیت مدنی منتفع بشویم مسلماً این آیه از قرآن که می فرماید :

« لا تا کلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم» را نادیده گرفته و اکل مال به باطل نموده ایم و همینطور شخصی را بدون جهت قانونی و یا شرعی منتفع نموده ایم که این انتفاع غیر قانونی و غیر شرعی وی به ضرر و زیان شخص نیکوکار و صالح و محسن به پایان رسیده است.

ب: اقدام اضطراری با درخواست، به نفع تقاضا کننده تمام نشود :

با توجه به تمامی توضیحات داده شده در فوق از بحث تکراری اجتناب کرده و صرفا در این مورد به اصل مطلب می پردازیم.

با یک مثال سعی در تبیین بحث فوق می نماییم و آن اینکه مثلا در عقد وکالت، وکیل می‌تواند دو نوع تعهد نماید: ۱-تعهد به وسیله ۲-تعهد به نتیجه. برای فهم بیشتر موضوع این دو عنوان حقوقی را اجمالا بررسی می نماییم :

الف: تعهد به وسیله: در تعهد به وسیله برای مثال برای یک وکیل دادگستری، این نوع تعهد هیچ الزامی برای به نتیجه رساندن پرونده احاله شده به او نخواهد داشت به بیان ساده تر وکیل می‌گوید:

من تمام کارهای عرفی، منطقی که یک وکیل متعارف در حدود اذن و وظایف خود می بایست انجام دهد را انجام می دهم حال اگر در پرونده مشخصه پیروز و یا بازنده شوم تاثیری در حق الوکاله بنده نخواهد داشت. در واقع هر تعهدی از این دست بدون درج نوع تعهد که به وسیله است یا به نتیجه حمل بر تعهد به وسیله می شود مگر اینکه تعهد به نتیجه تصریح در عقد مشخص شود. و یا در مثالی دیگر پزشک جراح ممکن است بگوید با پرداخت دستمزدی مشخص عمل جراحی خاصی را انجام می دهم حال اگر بیمار بمیرد و یا بهبود یابد، در هر صورت دستمزد خود را دریافت می کنم و متعهد به پرداخت دستمزد, ملزم به اعاده آن است .

ب: تعهد به نتیجه: در تعهد به نتیجه در واقع شخص متعهد می شود که نتیجه دلخواه شخص متعهد له را به وجود آورد یعنی اینکه برای مثال شخص وکیل در مقابل دریافت فلان مبلغ به عنوان حق الوکاله تعهد می‌کند که نتیجه مورد نظر موکل خویش را به دست آورد. و در نتیجه اگر نتیجه مورد تعهد حاصل نگردد، وکیل مستحق، حق الوکاله نخواهد بود. و یا شخص پزشک در همان مثال فوق تعهد نماید که در مقابل دریافت اجرتی معین حال بیماری را بهبود دهد که اگر بیمار بهبود نیافت پزشک با توجه به نوع تعهدی که ‌کرده‌است مستحق اجرت نخواهد بود. هرچند تمام کارهای متعارف و حتی بیش از آن را برای نجات بیمار انجام دهد .

با توجه به توضیحات داده شده به بحث اصلی خودمان که آیا اقدام اضطراری که با درخواست بوده اما به نفع تقاضا کننده تمام نشود، شخص منتفع را می‌تواند از پرداخت خسارات حاصله به شخص مضطر معاف کند یا نه باز می گردیم.

زمانی که شخص مضطر با درخواست شخص برای کمک و استمداد به او در حالت اضطراری قرار می‌گیرد، در واقع شخص مضطر از روی لطف و نیکوکاری و احسان به یاری همنوع خود می شتابد و چه بسا به اموال خود ضرر می زند تا از ضرر بزرگتر به شخص دیگر و همنوع خود جلوگیری کند. پس در تلاش و کمک به شخص دیگر و با درخواست خود او و با حسن نیت به خود ضرر می زند تا از ضرر عظیمی برای دیگری جلوگیری نماید. در این حالت می توان گفت حتی، شخص مضطر با دیگری عقد منعقد نموده اند که در گذشته بدان با عنوان شبه عقد یاد شد؛ یعنی عقدی ما بین مضطر و شخص دیگر انشا شده است و در این عقد تعهدی برای شخص مضطر ایجاد گشته که این تعهد مسلماً تعهد به وسیله می‌باشد لذا از این باب حتی اگر اقدامات مضطر نتیجه ای در بر نداشته باشد شخص را ملزم به پرداخت خسارات وارده به مضطر می کند. البته همان‌ طور که قبلا نیز به کرات اشاره شد عمل اضطراری شخص مضطر باید در حدود متعارف و طوری باشد که بتوان گفت آن اعمال در آن شرایط لازم و ضروری مینمودند.

در این حالت شخصی که اقدامات اضطراری مضطر افاقه ای به حال او نداشته باشد ممکن است بگوید: من فکر می کردم که او بتواند به من کمک کند، و لذا او اصلا صلاحیتی برای انجام این عمل اضطراری نداشته و نمی توانسته کمک نماید لذا خود او مسول جبران خسارات خود و حتی خسارات خود شخص نیز بشود چراکه با انجام اعمال غیر ضروری و غیر لازم و غیر عقلایی علاوه براینکه از بروز خسارات اشد جلوگیری ننموده است باعث ایجاد ضررهای دیگر شده است و شخص مضطر نبایستی حتی در صورت درخواست کمک از سوی دیگری بدو کمک می ‌کرده‌است چراکه با آگاهی از توانایی‌های خود می باید می دانسته که توان انجام عمل اضطراری متناسب با وضعیت را نداشته و آن عمل را انجام نمی داده است.

بله با اثبات هر یک از موارد فوق اشخاص می‌توانند علاوه بر انداختن بار جبران خسارات مضطر بردوش خود مضطر، خسارات خود را نیز از وی دریافت نمایند. به نظر می‌رسد که در این حالت از اضطرار که شخص از مضطر استمداد طلبیده ولی این استمداد مضطر به نفع وی به پایان نرسیده باشد بستگی به حالات و وضعیت های مختلفی دارد تا بتوانیم بگوییم که جبران کلیه خسارات (خسارت مضطر و خسارت خود شخص) را چه کسی باید جبران نماید .