ج) مهارت های مربوط به احساسات: شامل آگاهی از اهمیت احساسات، توجه و آگاهی از اظهار احساسات، توجه به خواسته ها و آرزوها، احساس همدلی، توانایی تجربه احساس لذت بخش عشق و محبت، آگاهی از محدودیت هایی چون مرگ، کنترل اضطراب و استرس و احساس پذیرش خود و خود اثربخشی می‌باشد (نلسون، ۱۹۹۱، به نقل از کونانی، ۱۳۸۶).

سازمان بهداشت جهانی در برنامه مهارت های زندگی که در سال ۱۹۹۳ معرفی نمود، ده مهارت تصمیم گیری، حل مسأله، تفکر خلاق، تفکر نقاد، توانایی برقراری ارتباط مؤثر، ایجاد و حفظ روابط بین فردی، خودآگاهی، همدلی، مقابله با هیجانات و مقابله با استرس را به عنوان مهارت های زندگی معرفی نمود (سازمان بهداشت جهانی، ۱۹۹۴، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵).

در پژوهش حاضر بر اساس ده مهارتی که از سوی سازمان بهداشت جهانی، یونیسف و یونسکو به عنوان مهارت های اصلی زندگی معرفی و طبقه بندی شده اند و با در نظر گرفتن نیازهای خاص نمونه مورد پژوهش ده مهارت خودآگاهی و عزت نفس، مدیریت خشم، مدیریت استرس، مدیریت زمان، مقابله با خلق منفی، تصمیم گیری، حل مسأله، رفتار جرئت مندانه، همدلی و برقراری روابط بین فردی مؤثر، مبنای کار آموزش قرار گرفتند که در ادامه به تشریح هر یک از این مهارت ها خواهیم پرداخت.

۱-مهارت خودآگاهی

خودآگاهی اساس سایر مهارت های زندگی است. به فرد کمک می‌کند تا بتواند شناخت بیشتری نسبت به خود، خصوصیات، نیازها، خواسته ها، اهداف، نقاط ضعف، نقاط قوت، احساسات، ارزش ها و هویت خود داشته باشد. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که ضعف در خودآگاهی با بسیاری از بیماری ها و آسیب های روانی- اجتماعی همراه است. از جمله مشکلات روانی- اجتماعی مرتبط با خودآگاهی ضعیف می توان به افسردگی، اضطراب، احساس حقارت، اعتماد به نفس پایین، مشکلات ارتباطی، احساس تنهایی، سوء مصرف مواد، فرار و … اشاره کرد. از این رو کسب مهارت خودآگاهی برای پیشگیری از انواع مشکلات فوق بسیار مهم است (سازمان بهداشت جهانی، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵).

مؤلفه های اصلی خودآگاهی

سازمان بهداشت جهانی مؤلفه های اصلی خودآگاهی را موارد زیر می‌داند:

• • • شناخت احساسات و خودپنداره
  • • عزت نفس و احساس ارزشمندی
  • هویت و هویت یابی (سازمان بهداشت جهانی، ترجمه طالبی، ۱۳۸۵).

اهمیت خودآگاهی

• • • شناسایی احساسات، آگاهی و در نتیجه کنترل آن ها
  • • آگاهی از نقاط قوت و ضعف خود و کاهش نقاط ضعف با تکیه بر نقاط قوت
  • • آگاهی از نیازهای خود و رفع آن ها از مسیر سالم
  • • تعیین اهداف واقع بینانه برای زندگی
  • • آگاهی از ملاک های ارزشمندی خویش
  • کسب هویت سالم (سازمان بهداشت جهانی، ۱۹۹۴، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵).

۲-مهارت کنترل خشم

خشم غامض ترین هیجان انسانی و واکنش طبیعی به ناکامی و بدرفتاری محسوب می شود که برخی از علایم بروز آن عبارتند از: افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون، گشاد شدن مردمک چشم، منقبض شدن عضلات، تغییر رنگ چهره، داغ شدن یا یخ کردن، بی حسی برخی قسمت های بدن، تغییر تنفس (سازمان بهداشت جهانی، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵).

شیوه های مدیریت خشم

از منظر سازمان بهداشت جهانی (به نقل از گرستن، ۲۰۰۴) چندین راه حل عملی برای مدیریت خشم وجود دارد این راه ها عبارتند از:

الف- ایجاد تغییر در محیط/ ترک موقعیت

گاهی عواملی در محیط فرد وجود دارد که آستانه تحریک وی را در مقابل خشم پایین آورده و یا حتی باعث عصبانیت وی می‌شوند. ‌بنابرین‏ حذف این عوامل یا حتی ترک محیط می‌تواند باعث کاهش میزان خشم فرد شود.

ب) مقابله با افکار منفی

تفسیر فرد از موقعیت و خودگویی ها می‌تواند باعث خشم یا آرامش فرد شود. ‌بنابرین‏ در هنگام خشم باید به افکار توجه کرد و با افکار منفی مقابله کرد.

پ) آرام سازی

ت) حل مشکل

در نهایت چنانچه فرد در هنگام خشم تسلیم آن شود ممکن است رفتارهایی انجام دهد که مشکل را پیچیده تر کند. در صورت بروز خشم استفاده از مهارت حل مسأله، می‌تواند به یافتن مناسب ترین راه حل برای مشکل و در نتیجه مدیریت خشم کمک کند (به نقل از کونانی، ۱۳۸۶).

۳-مهارت مدیریت استرس

استرس را می توان به عنوان یک تجربه هیجانی منفی که با تغییرات بیوشیمیایی، روان شناختی، شناختی و رفتاری همراه می‌باشد، تعریف کرد (سازمان بهداشت جهانی، ترجمه طالبی، ۱۳۸۵).

استرس زمانی ایجاد می شود که آدمی با موقعیتی روبرو می شود که پاسخ مناسب را برای آن در اختیار ندارد. هنگامی که افراد دچار استرس می‌شوند دست به واکنش های مختلفی می‌زنند. این واکنش ها جنبه‌های مختلفی از جمله جسمانی (سردرد، تپش قلب، خشکی دهان، گرفتگی صدا، سوء هاضمه، بی خوابی و …)، هیجانی (اضطراب، ترس، پرخاشگری، بدبینی، احساس گناه، افسردگی و …)، شناختی (عدم تمرکز حواس، فراموش کاری، ناتوانی در گرفتن اطلاعات جدید، نداشتن روحیه همکاری، دودلی، داشتن تصورات نادرست از مردم و موقعیت ها و …) و رفتاری (کم شدن اشتها یا پرخوری، جویدن ناخن، غفلت از وضع ظاهری خود، کناره گیری از دیگران و …) دارد (پایفر^[۴۸]، ترجمه جمال فر و انصاری، ۱۳۸۳).

مهارت های مقابله با استرس

از نظر سازمان بهداشت جهانی برخی از مهارت های مقابله با استرس عبارتند از:

• • • آرام سازی
  • • مدیریت زمان
  • • آموزش رفتار قاطعانه
  • • حل مسأله
  • • مقابله با افکار غیر منطقی
  • • توجه به تغذیه
  • • ورزش
  • • آموزش مهارت های مقابله ای سازگارانه (شامل تغییر نگرش ها و ادراکات درونی، تغییر نحوه تعامل خود با محیط، افزایش توانایی جسمی برای مقابله با استرس و …)
  • و یک سری توصیه های کوچک از قبیل: تنظیم محیط فیزیکی، تشویق خود، برقراری ارتباط با افراد موفق و …)

از منظر این سازمان کسانی که ‌به این مهارت ها مجهز هستند بهتر می‌توانند خود را کنترل کنند و از فشار روانی بکاهند (سازمان بهداشت جهانی، ۱۹۹۹، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵).

۴-مهارت مدیریت زمان

مدیریت زمان وسیله ای است جهت صرفه جویی و جلوگیری از اتلاف وقت، داشتن آمادگی قبلی برای فعالیت های اجتماعی، کاهش حجم کار و نظارت بر روند پیشرفت کارها (سازمان بهداشت جهانی، به نقل از فتی و همکاران، ۱۳۸۵). به عبارت دیگر مدیرت زمان تسلط و کنترل بر فرصت‌ها و جهت دادن به فعالیت هاست (خنیفر و ملکی، ۱۳۸۲) و نقطه مقابل سهل انگاری و تعلل است.

۵-مهارت مقابله با خلق منفی

افسردگی و خلق منفی مانند خشم جزء هیجان های پایه به شمار می رود که با انسان به دنیا می‌آید.

حدود بیست درصد انسان ها زمانی از زندگی خود به حدی افسرده می‌شوند که نیاز به خدمات بالینی پیدا
می‌کنند (دابسون^[۴۹] و دوزوآ^[۵۰]، ۲۰۰۴).

علایم افسردگی از فردی به فرد دیگر متفاوت بوده و هر کس بخشی از این علایم را تجربه می‌کند. ذیلاً به تشریح این علایم پرداخته می شود:

• • • تأثیر افسردگی بر احساسات شامل احساس غمگینی، اضطراب، نگرانی، دلواپسی، احساس گناه، خشم و عصبانیت، نوسان خلق، احساس ناامیدی و …