در اضطرار نیز فرد مضطر باید بداند و بسنجد که عمل اضطراری وی آیا باعث تقلیل خسارت می شود و یا برعکس باعث افزایش آن؟
همینطور مضطر تعدی و تفریط نکند چرا که اگر چنین کند هرچند اگر بتوان به عمل او عنوان اضطرار داد و همینطور عمل او با رضایت درخواست کننده باشد باز چنین شخص مسول جبران خسارات وارده خواهد بود, چرا که اگر این مثال مع الفارق نباشد به مانند وکالت مطلق, هرچند وکالت، مطلق وکلی و تام باشد باز هم وکیل نمی تواند اعمالی که باعث بروز ضرر به حقوق موکل خویش شود را انجام دهد. در اضطرار نیز حتی با مجوز و درخواست, شخص مضطر اجازه تعدی و تفریط نخواهد داشت و در این صورت خود او مسئول جبران خسارات خواهد بود .
اقدام اضطراری با درخواست، خود به دوحالت ممکن است انجام شود که در ذیل بدان ها می پردازیم :
الف: اقدام اضطراری با درخواست، به نفع تقاضا کننده تمام شود.
ب: اقدام اضطراری با درخواست به نفع تقاضا کننده تمام نشود .
در مورد حالتی که در آن اقدام اضطراری به نفع تقاضا کننده تمام شود بحث زیادی وجود ندارد چراکه با توجه به مطالب گفته شده در فوق، نتیجه آن با جبران خسارت مضطر به وسیله منتفع به پایان رسید در این حالت هم می توان گفت به طریق اولی منتفع باید خسارات حاصله از عمل اضطراری را جبران نماید. چراکه عمل اضطراری شخص مضطر نتیجه بخش بوده و از ضرر بیشتر برای شخص دیگر با ضرر اندک به اموال خود جلوگیری نموده است پس در مسئول بودن شخص منتفع در جبران خسارات حاصله برای شخص مضطر تردیدی نمیماند مضافا اینکه اگر قایل به عدم مسولیت مدنی منتفع بشویم مسلماً این آیه از قرآن که می فرماید :
« لا تا کلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم» را نادیده گرفته و اکل مال به باطل نموده ایم و همینطور شخصی را بدون جهت قانونی و یا شرعی منتفع نموده ایم که این انتفاع غیر قانونی و غیر شرعی وی به ضرر و زیان شخص نیکوکار و صالح و محسن به پایان رسیده است.
ب: اقدام اضطراری با درخواست، به نفع تقاضا کننده تمام نشود :
با توجه به تمامی توضیحات داده شده در فوق از بحث تکراری اجتناب کرده و صرفا در این مورد به اصل مطلب می پردازیم.
با یک مثال سعی در تبیین بحث فوق می نماییم و آن اینکه مثلا در عقد وکالت، وکیل می‌تواند دو نوع تعهد نماید: ۱-تعهد به وسیله ۲-تعهد به نتیجه. برای فهم بیشتر موضوع این دو عنوان حقوقی را اجمالا بررسی می نماییم :
الف: تعهد به وسیله: در تعهد به وسیله برای مثال برای یک وکیل دادگستری، این نوع تعهد هیچ الزامی برای به نتیجه رساندن پرونده احاله شده به او نخواهد داشت به بیان ساده تر وکیل می‌گوید:
من تمام کارهای عرفی، منطقی که یک وکیل متعارف در حدود اذن و وظایف خود می بایست انجام دهد را انجام می دهم حال اگر در پرونده مشخصه پیروز و یا بازنده شوم تاثیری در حق الوکاله بنده نخواهد داشت. در واقع هر تعهدی از این دست بدون درج نوع تعهد که به وسیله است یا به نتیجه حمل بر تعهد به وسیله می شود مگر اینکه تعهد به نتیجه تصریح در عقد مشخص شود. و یا در مثالی دیگر پزشک جراح ممکن است بگوید با پرداخت دستمزدی مشخص عمل جراحی خاصی را انجام می دهم حال اگر بیمار بمیرد و یا بهبود یابد، در هر صورت دستمزد خود را دریافت می کنم و متعهد به پرداخت دستمزد, ملزم به اعاده آن است .
ب: تعهد به نتیجه: در تعهد به نتیجه در واقع شخص متعهد می شود که نتیجه دلخواه شخص متعهد له را به وجود آورد یعنی اینکه برای مثال شخص وکیل در مقابل دریافت فلان مبلغ به عنوان حق الوکاله تعهد می‌کند که نتیجه مورد نظر موکل خویش را به دست آورد. و در نتیجه اگر نتیجه مورد تعهد حاصل نگردد، وکیل مستحق، حق الوکاله نخواهد بود. و یا شخص پزشک در همان مثال فوق تعهد نماید که در مقابل دریافت اجرتی معین حال بیماری را بهبود دهد که اگر بیمار بهبود نیافت پزشک با توجه به نوع تعهدی که کرده‌است مستحق اجرت نخواهد بود. هرچند تمام کارهای متعارف و حتی بیش از آن را برای نجات بیمار انجام دهد .
با توجه به توضیحات داده شده به بحث اصلی خودمان که آیا اقدام اضطراری که با درخواست بوده اما به نفع تقاضا کننده تمام نشود، شخص منتفع را می‌تواند از پرداخت خسارات حاصله به شخص مضطر معاف کند یا نه باز می گردیم.
زمانی که شخص مضطر با درخواست شخص برای کمک و استمداد به او در حالت اضطراری قرار می‌گیرد، در واقع شخص مضطر از روی لطف و نیکوکاری و احسان به یاری همنوع خود می شتابد و چه بسا به اموال خود ضرر می زند تا از ضرر بزرگتر به شخص دیگر و همنوع خود جلوگیری کند. پس در تلاش و کمک به شخص دیگر و با درخواست خود او و با حسن نیت به خود ضرر می زند تا از ضرر عظیمی برای دیگری جلوگیری نماید. در این حالت می توان گفت حتی، شخص مضطر با دیگری عقد منعقد نموده اند که در گذشته بدان با عنوان شبه عقد یاد شد؛ یعنی عقدی ما بین مضطر و شخص دیگر انشا شده است و در این عقد تعهدی برای شخص مضطر ایجاد گشته که این تعهد مسلماً تعهد به وسیله می‌باشد لذا از این باب حتی اگر اقدامات مضطر نتیجه ای در بر نداشته باشد شخص را ملزم به پرداخت خسارات وارده به مضطر می کند. البته همان طور که قبلا نیز به کرات اشاره شد عمل اضطراری شخص مضطر باید در حدود متعارف و طوری باشد که بتوان گفت آن اعمال در آن شرایط لازم و ضروری مینمودند.
در این حالت شخصی که اقدامات اضطراری مضطر افاقه ای به حال او نداشته باشد ممکن است بگوید: من فکر می کردم که او بتواند به من کمک کند، و لذا او اصلا صلاحیتی برای انجام این عمل اضطراری نداشته و نمی توانسته کمک نماید لذا خود او مسول جبران خسارات خود و حتی خسارات خود شخص نیز بشود چراکه با انجام اعمال غیر ضروری و غیر لازم و غیر عقلایی علاوه براینکه از بروز خسارات اشد جلوگیری ننموده است باعث ایجاد ضررهای دیگر شده است و شخص مضطر نبایستی حتی در صورت درخواست کمک از سوی دیگری بدو کمک می کرده‌است چراکه با آگاهی از توانایی‌های خود می باید می دانسته که توان انجام عمل اضطراری متناسب با وضعیت را نداشته و آن عمل را انجام نمی داده است.
بله با اثبات هر یک از موارد فوق اشخاص می‌توانند علاوه بر انداختن بار جبران خسارات مضطر بردوش خود مضطر، خسارات خود را نیز از وی دریافت نمایند. به نظر می‌رسد که در این حالت از اضطرار که شخص از مضطر استمداد طلبیده ولی این استمداد مضطر به نفع وی به پایان نرسیده باشد بستگی به حالات و وضعیت های مختلفی دارد تا بتوانیم بگوییم که جبران کلیه خسارات (خسارت مضطر و خسارت خود شخص) را چه کسی باید جبران نماید .
