الف) شناسایی عوامل خطر و کودکان در معرض خطر
مهم ترین اقدام و در واقع مقدمه ی اجتناب ناپذیر در راستای اعمال برنامه های پیشگیرانه از بزهکاری در سطح محیط آموزشی مدرسه، شناسایی عوامل خطر برای کودکان و نوجوانان در معرض خطر می‌باشد. چرا که برای پیشگیری از هر بیماری، ابتدا باید علّت بروز آن کشف شود.
شناسایی عوامل خطر تنها محدود به مخاطرات در بستر محیط های آموزشی نیست و تمامی عوامل درونی و بیرونی خطر ساز و مؤثّر بر بزهکاری و بزه دیدگی کودکان را شامل می شود. عوامل خطر عموما به دنبال شکست یا ضعف های موجود در محیط زندگی، تحصیلی و تفریحی کودک ایجاد می شود.[۹۰] بدین ترتیب شناسایی عوامل خطر، که می توان به بیان بهتر آن ها را مشکلات جامعه پذیری نامید و ممکن است از مکان های اصلی جامعه پذیر شدن فرد، همچون خانواده، گروه هم سالان، محیط محلی و مدرسه یا از خصوصیّات شخصی افراد مورد نظر ناشی شود، از مهم ترین وظایف نهاد آموزشی و متصدیان آن محسوب می شود.
به طور کلی عدم کارکرد صحیح عوامل حمایتی چون کانون خانواده، عشق والدین، آموزش مدرسه، کودکستان و…..، که سبب رابطه تعاملی سازنده شخص با مربیان، آموزگاران، دوستان و خانواده می شود، می‌توانند عوامل خطر را به وجود آورد.[۹۱] بنابرین در یک تقسیم بندی، این عوامل را می توان در چهار مورد: عوامل شخصی و درونی، عوامل خانوادگی و فامیلی، عوامل اقتصادی و محیط فیزیکی خلاصه کرد. دانستن این موضوع ضروری است که تأثیر این عوامل در میان کودکان به یک نحو نبوده و همچنین تأثیر انفرادی این عوامل در پدیده بزهکاری و بزهدیدگی کودکان کم رنگ است. تحقیقات نشان داده است که قشر گسترده ای از کودکان درمعرض خطر، توسط دو یا سه عامل از عوامل ذکر شده مورد تهدید واقع شده اند.[۹۲] این بدان معنا است که درطرح ریزی برنامه های پیشگیرانه، باید به جنبه‌های مختلف خطر توجّه داشت.
کودکان در معرض خطر عموما دارای شاخص هایی می‌باشند که می توان ناتوانی شخصیتی، عدم نام نویسی در مراکز آموزش رسمی (مدرسه)، ناتوانی زبانی و گویشی، فقدان هم آوایی در محیط زندگی(ناشی از جابه جایی و مهاجرت)، خانواده تک والدی(پدریا مادر)، ناتوانی زبانی پدر و مادر، خارجی بودن پدرو مادر و از هم پاشیدگی خانوادگی را به عنوان برخی از شاخص های کودکان در معرض خطر محسوب کرد.
در راستای تبیین نقش مؤثر نهاد آموزش در شناسایی و کنترل کودکان در معرض خطر، ستاد مبارزه با مواد مخدر در آیین نامه «پیشگیری از اعتیاد، درمان معتادان به مواد مخدر و حمایت از افراد در معرض خطر» الزاماتی از جمله شناسایی دانش آموزان درمعرض خطر اعتیاد به مواد مخدر و معرفی آنان به مراکز ذی صلاح را بر عهده وزارت آموزش و پرورش قرار داده است.[۹۳] بنابرین می توان گفت، نقش این نهاد در تحلیل و شناسایی عوامل خطر و تهدید کننده کودکان و نیز شناسایی کودکان در معرض خطر در محیط های آموزشی، به عنوان پایه فعالیت های این نهاد در زمینه پیشگیری محسوب می شود.
ب) ملاحظات حاکم بر اجرای طرح های پیشگیرانه درمحیط های آموزشی
نقطه عطف عملکرد نهاد آموزش، سامان دهی و اجرای طرح های پیشگیرانه از بزهکاری و بزهدیدگی کودکان است. اجرای طرح های پیشگیرانه درمحیط های آموزشی مبتنی بر اصول و راهکارهای چندی است که بدون درنظر گرفتن این اصول، اجرای این گونه طرح ها با چالش جدی مواجه می شود. در ادامه به تبیین این اصول خواهیم پرداخت.
۱-واقع گرایی در اجرای طرح ها
طرح های با ماهیت پیشگیرانه باید مبتنی بر مدل های نظری و دلایل و اسناد مستند باشد. علاوه بر آن ارزیابی طرح ها و پرداختن به جنبه‌های علمی آن ها نیز در اجرا باید مدّنظر قرار گیرند. بنابرین لازم است برنامه های پیشگیرانه بر اساس نظریات علمی و منسجم طرّاحی شود و از هر گونه حدس و گمان در این باره به صورت جدی خودداری شود.[۹۴]
۲-توجّه به محیط پیرامونی و بافت فرهنگی
بوم شناسی، توجّه به خانواده و محیط پیرامونی اشخاص، اطرافیان – اعم از مجاوران و دوستان- و در نظر گرفتن اجتماع از مهم ترین پیش فرض های اجرای برنامه های پیشگیرانه است. تنوع برنامه های پیشگیرانه خود دلیل تنوع محیطی و فرهنگی است. بنابرین توجّه به این مهم از یک سو در قابلیت ارزیابی این برنامه ها تأثیر داشته و از سوی دیگر میزان به نتیجه رساندن آن ها را افزایش می‌دهد.[۹۵]
۳- توجّه به جنبه‌های مختلف پیشگیری
به دلیل وجود عوامل مختلف در ایجاد خطر، تأکید به یک جنبه از پیشگیری بی معنا است. تغییر و جابه جایی محیطی، آموزش مهارت های زندگی در راستای کاهش آسیب و خطر، ورود کارگزاران آموزشی به مراحل اوّلیه و دومین و سومین پیشگیری و نیز آموزش والدین و مربیان مرتبط با کودکان در معرض خطر، به عنوان راهکار های پیشگیرانه ای است که توجّه و اجرای آنها با توجّه به تفاوت های محیطی و اجتماعی ضروری است. به طور کلی در یک برنامه منسجم پیشگیری، توجّه به سه گروه کودکان، والدین و مربیان و معلمان ضروری است.[۹۶]
ج) طرح های پیشگیرانه از جرم نهاد آموزش و پرورش
طرح های پیشگیرانه در محیط های آموزشی بر سه محور کودکان، والدین آن ها و معلمان و مربیان متمرکز است. در این مرحله از پیشگیری تلاش می شود که تا ضمن شناسایی خلأها، کمبودها یا مشکلات عاطفی، تربیتی، تحصیلی، فرهنگی و… که منجر به رفتارهای منحرفانه، ناسازگارانه و مجرمانه شده، با خود کودکان یا درصورت لزوم با اعضای خانواده آن ها، معلمان و هم کلاسی ها در مدرسه و … برخورد متناسب صورت گیرد. از آن جا که این سطح از اقدامات بیشتر و اغلب در موردکودکان در معرض خطر اعمال می شود می توان آن را پیشگیری اجتماعی رشدمدار تلقی کرد. هرچند این قبیل طرح ها در مورد کودکانی که در معرض خطر نیستند هم قابل اجرا است. در پیشگیری اجتماعی رشدمدار علاوه بر خود منحرف یا بزهکار ممکن است والدین، دوستان، همکلاسی ها،آموزگاران و… نیز مشمول اقدامات و مداخله های روانی_اجتماعی شوندکه هدفشان پیشگیری از مزمن، پایدار و مقاوم شدن جرم در آینده است.[۹۷]
آسیب های روانی و جسمانی، که کودکان در محیط خانواده و اجتماع متحمل می‌شوند، موجب آثار و نتایج متعدّدی در محیط های آموزشی می شود. ضمن آن که خود محیط آموزشی نیز به دلیل ارتباط مستمر و نسبتا طولانی کودکان با آن و وجود فرصت های مناسب، می‌تواند سبب ایجاد برخی از خطرات و انحرافات شود. بدین ترتیب می توان این گونه طرح ها را در سه بخش مرتبط با محیط های پرخطر جای داد که در زیر به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.
۱_آموزش مهارت های زندگی به کودکان و نوجوانان دانش آموز
