تجدید ارائه صورت‏های مالی در سال‏های اخیر به طور فزاینده‏ای افزایش‌یافته و توجه صاحب‌نظران این رشته را به خود جلب ‌کرده‌است. تحقیقات مشابهی که در ایران انجام‌شده نیز اشاره ‌به این دارد که، حدود ۸۱ درصد از شرکت‏های ایرانی نیز به دلیل اصلاح اشتباهات حسابداری،صورت‏های مالی خود را تجدید ارائه می‏ کنند (برزده، ۱۳۹۲). در ادبیات تحقیق همواره از تجدید ارائه به عنوان یکی از بارزترین نشانه های پایین بودن کیفیت گزارشگری مالی و به عبارت دیگر، نشانه‏ای از تقلب محرز در گزارشگری مالی یاد شده‏است (هرلی۳، ۲۰۱۲).

هدف اصلی این تحقیق بررسی وضعیت تقسیم سود در شرکت‏هایی است که در گزارشگری مالی خود مرتکب تقلب شده‏اند.‌هدف این تحقیق، تبیین مجدد رابطه بین سیاست تقسیم سود و تجدید ارائه صورت‏های مالی، به عنوان معیار گزارشگری مالی متقلبانه است. به صورت خاص، در این تحقیق بر شرایطی تمرکز می‏ شود که می‏توان انگیزه‏ی مدیریت در به‌کارگیری اقلام تعهدی را در دو گروه متقلبانه و غیر متقلبانه، طبقه‏ بندی نمود.

۱-۴ پرسش‌های تحقیق

۱٫ چه رابطه‏ای بین گزارشگری مالی متقلبانه و سیاست تقسیم سود شرکت‏ها وجود دارد؟

۲٫ چه رابطه‏ای بین گزارشگری مالی متقلبانه و سطح سود تقسیمی شرکت‏ها وجود دارد؟

۱-۵ فرضیه‌های تحقیق

به منظور یافتن پاسخی برای سؤال‌های فوق فرضیه‌های تحقیق به شرح زیر تدوین شده است:

فرضیه اول: با طبقه‏ بندی تجدید ارائه صورت سود و زیان در دو گروه متقلبانه و غیر متقلبانه، می‏توان رابطه معناداری بین سود تقسیمی و تجدید ارائه (به عنوان معیاری از گزارشگری متقلبانه) مشاهده کرد.

فرضیه دوم: با طبقه‏ بندی تجدید ارائه صورت سود و زیان در دو گروه متقلبانه و غیر متقلبانه، می‏توان رابطه معناداری بین سطح سود تقسیمی و تجدید ارائه (به عنوان معیاری از گزارشگری متقلبانه) مشاهده کرد.

۱-۶ قلمرو تحقیق (موضوعی- مکانی- زمانی)

قلمرو تحقیق بررسی تأثیر وضعیت تقسیم سود شرکت‌ها بر معیارهای کیفیت سود در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۰ است.

۱-۷ جامعه آماری

الزامات قانونی موجود در شرکت‌هایپذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران باعث ارائه عمومی اطلاعات حسابرسی شده، توسط آن ها به طور منظم و با کیفیت قابل‌قبول می‌شود. به همین دلیل جامعه آماری شرکت‌هایپذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران است.

۱-۸ نمونه و نحوه جمع‌ آوری اطلاعات

روش نمونه‌گیری، روش حذفی سیستماتیک بوده است. کلیه شرکت‌های عضو جامعه آماری که دارای شرایط زیر هستند جزء نمونه آماری لحاظ می‌شوند:

۱) محاسبه متغیرهای تحقیق حداقل برای سه سال متوالی و پنج دوره در طول بازه تحقیق امکان‌پذیر باشد.

۲) دوره مالی شرکت‌های نمونه مورد نظر منتهی به ۲۹ اسفند ماه هر سال باشد.

۳) شرکت‌های مورد نمونه سال مالی خود را طی دوره تحقیق تغییر نداده باشند.

۴) شرکت‌های سرمایه‌گذاری، واسطه‌گری، هلدینگ، بانک‌ها، نهادهای پولی و بیمه از نمونه مستثنی می‌گردد.

۵) وقفه معاملاتی بیش از ۶ ماه نداشته باشد.

نمونه مورد آزمون از ۵۴۵ شرکت موجود در جامعه آماری اولیه، شامل۲۴۷ شرکت است.

اطلاعات مربوط به مبانی نظری تحقیق از طریق روش کتابخانه‏ای و با مطالعه کتب و مقالات داخلی و خارجی موجود در زمینه پژوهش گردآوری شده و داده های مورد نیاز شرکت‌ها نیز از طریق نرم‌افزار ره آورد نوین،صورت‌های مالی شرکت‌ها و سایت رسمی سازمان بورس جمع‌ آوری گردید.

۱-۹ روش تجزیه و تحلیل داده ها

این تحقیق مطالعه‌ای کاربردی با تأکید بر روابط همبستگی و تحلیلی است.مدل آماری به کار گرفته‌شده در این تحقیق مدل رگرسیون چند متغیره می‏ باشد. در این پژوهش به منظور بررسی رابطه بینوضعیت تقسیم سود و انگیزه های منجز به تجدید ارائه صورت‏های مالی، از روش رگرسیون لوجستیک استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل اولیه داده ها و محاسبه متغیرهای پژوهش از نرم‌افزارExcel و به منظور انجام آزمون‌های آماریمطرح ‌شده ازنرم‌افزارهایEviews و SPSSاستفاده‌شده است.

۱-۱۰ تعاریف عملیاتی پاره‌ای از واژه های استفاده شده در تحقیق

تجدید ارائه صورت‏های مالی: هر گاه شرکت متوجه شود صورت‏های مالی که پیش از این منتشر کرده‏است دارای اشتباهات با اهمیتی است ملزم به اصلاح آن ها و انتشار مجدد آن ها دارد که به آن تجدید ارائه اتلاق می‏ شود.

تجدید ارائه متقلبانه: تجدید ارائه ای است که علت بروز آن وجود رفتار و انگیزه های متقلبانه در مدیریت بوده‏است. برای مثال، مدیریت به منظور دستیابی به سودهای پیش‌بینی شده سود را دستکاری کرده و در دوره های بعد اقدام به تجدید ارائه صورت‏های مالی خود نموده‏است.

تجدید ارائه غیر متقلبانه: تجدید ارائه‏ای که انگیزه های منجر به آن ناشی از اقدامات فرصت‏طلبانه مدیریت نیست.

کیفیت سود: منظور از کیفیت سود، زمینه بالقوه رشد سود و میزان احتمال تحقق سودهای آتی است. به عبارت دیگر، ارزش یک سهم تنها به سود هر سهم سال جاری شرکت بستگی ندارد بلکه به انتظارات ما از آینده شرکت و قدرت سودآوری سال‌های آتی و ضریب اطمینان نسبت به سودهای آتی بستگی دارد(جهانخانی و ظریف‏فرد، ۱۳۷۴).کیفیت سود معیاری مهم برای سلامت مالی واحد تجاری به شمار می‌رود و مفهومی چندبعدی است و دارای جنبه‌های متفاوتی می‌باشد و معنی واحدی ندارد (بلووری و همکاران^[۱]، ۲۰۰۷) از این رو تعاریف مختلف و معیارهای اندازه‌گیری متفاوتی در رابطه با آن مطرح‌شده است؛ اما یک توافق ضمنی نشان می‌دهد که سودهای دستکاری شده کیفیت پایین‌تری دارند (اسکینر^[۲]، ۲۰۰۳).

۱-۱۱ ساختار تحقیق

فصل اول به بیان موضوع و اهداف تحقیق و ضرورت انجام آن اختصاص یافت. فرضیه‌های تحقیق و تعاریف عملیاتی برخی از واژه های بکارگرفته‌شده در تحقیق تشریح شد. همچنین توضیح مختصری از نمونه، جامعه آماری، نحوه جمع‌ آوری و تجزیه و تحلیل داده‌هاارائه گردید.

فصل دوم به ارائه مطالبی ‌در مورد ادبیات موضوع از جمله سود، کیفیت سود، تجدید ارائه صورت‏های مالی و نحوه طبقه بندی تجدید ارائه ها آن می‌پردازد. سپس تقسیم سود، نظریه های مربوطو عوامل تأثیرگذار بر آن مطرح می‌شود. همچنین تحقیقات انجام‌شده در زمینه کیفیت سود و سود تقسیمی بیان می‌شود.

فصل سوم مربوط به روش تحقیق است. مباحثی از قبیل تعیین مدل‏های تحقیق به منظور آزمون فرضیه‌ها، اندازه‌گیری متغیرهای تحقیق، جامعه و نمونه آماری، روش جمع‌ آوری اطلاعات مربوط به متغیرهای تحقیق و روش تجزیه و تحلیل داده ها در این فصل بین می‌شود.

– نظر مشورتی به شماره ۲۲۸۹ مورخه ۲۹/۴/۱۳۵۹ ادارۀ حقوقی بشرح زیر است: ^[۱۰۶]

حکم بند ۶ ماده ۹۷۶ قانون مدنی عام است و شامل بانوان بیگانه که شوهر ایرانی، خواه از پرسنل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و خواه از غیر آن ها اختیار کنند، می‌باشد. مقررات تبصره ماده ۳۳۰ قانون دادرسی و کیفر ارتش هم ناقض حکم بند ۶ ماده ۹۷۶ مذکور نبوده و ضمانت اجرای تخلف از آن در خود آن تبصره تعیین و بیان شده است.

تخلف از ماده ۱۰۶۱ قانون مدنی نیز به فرض که با مورد سوال منطبق باشد، تخلف اداریست و موجب بطلان نکاح نیست بدین ترتیب بانوان بیگانه که وضع آن ها منطبق با بند ۶ ماده ۹۷۶ قانون مدنی است بر طبق ماده ۹۸۲ آن قانون از کلیه حقوقی که برای ایرانیان مقرر است به جز موارد استثناء شده در آن ماده بهره مند خواهد بود.

تبصره ذیل ماده ۳۳۰ قانون دادرسی و کیفر ارتش – هرگاه لغو دستور مربوط باشد به منع ازدواج با اتباع بیگانه یا اتباع بیگانه ای که به سبب ازدواج تبعه ایران محسوب می‌شوند مرتکب علاوه بر مجازات مقرر در این ماده محکوم به اخراج از خدمت و استرداد کلیه هزینه های دورۀ تحصیل خواهد شد.

بانوان ایرانی که در اثر ازدواج تابعیت خارجی شوهر خود را اکتساب یا تحصیل می‌کنند دیگر از حقوق و مزایایی که مختص ایرانیان است نمی توانند استفاده کنند.

از آنجایی که مسئله تغییر تابعیت در اثر ازدواج مسایل اجتماعی را نیز در بر دارد در این فصل به برخی از آثار به صورت مختصر اشاره می شود.

مبحث اول: آثار ازدواج زن ایرانی با مرد بیگانه

تابعیت رابطه سیاسی بین فرد و دولت متبوع بوده و دارای آثار حقوقی خاصی است. یکی از عوامل تعیین و تغییر تابعیت اشخاص نسبت به خود، همسر و فرزندان، ازدواج می‌باشد. ازدواج و تابعیت در دسته ارتباط احوال شخصیه توصیف شده که در قلمرو حقوق خصوصی قرار می‌گیرد. هر یک از کشورها و
کنوانسیون های بین‌المللی ‌بر اساس نظریه های وحدت، استقلال تام، استقلال نسبی تابعیت زوجین، قوانین متفاوتی را وضع کرده‌اند، روش قانون مدنی ایران وحدت تابعیت خانواده و ترجیح تابعیت مرد به تابعیت زن می‌باشد. با توجه به رویکرد قانون‌گذار ایران به اصل وحدت تابعیت در خانواده، چگونگی اجرایی این اصل در موارد متفاوت موجب مشکلات عملی اجرای این اصل برای شهروندان (بانوان ایرانی) و دولت شد و موجب از دست دادن مزایای حقوقی و اجتماعی بانوان ایرانی شده که در ذیل به چند نمونه اشاره
می‌گردد:

گفتار اول : از دست دادن تابعیت

آنچه مورد توجه ادیان الهی، اندیشمندان و دولتمردان ملل مختلف جهان بوده، رعایت حقوق بشر در تمامی ابعاد و زوایای آن می‌باشد. کتب الهی به خصوص قرآن کریم همگان را به حفظ مقام والای انسان مکلف نموده است در مقدمه منشور ملل متحد آمده « با اعلام مجرد ایمان خود به حقوق اساسی بشر و به حیثیت و ارزش والای انسانی و تساوی حقوق بین زن و مرد و همچنین بین ملت ها اعم از کوچک و بزرگ» مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ۱۹۴۸ شناسایی حیثیت ذاتی کلیه اعضای خانواده بشری، حقوق یکسان و انتقال ناپذیر آنان را اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان می‌داند. بر این مبنا ماده ۱۱ این اعلامیه، افراد بشر را از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابر داشته است. یکی از حقوق اساسی هر فرد، تابعیت است که دولت ها را مکلف به رعایت و حمایت از آن هستند، به نحوی که به طور مستقیم ‌به این حق بشری اشاره شده است.

بند ۱ از ماده ۱۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر اعلام می‌کند «هرکس حق دارد دارای تابعیت باشد» برابر بند ۲ همین ماده « احدی را نمی توان خود سرانه از تابعیت خود یا از حق تغییر تابعیت محروم کرد»^[۱۰۷]

امروزه حضور اتباع بیگانه بیشماری در ایران و همچنین حضور ایرانیان بسیاری در خارج از کشور و ازدواج اتباع ایرانی و غیر ایرانی و رعایت اصل وحدت تابعیت زوجین، قانون مدنی را با چالش‌های روبرو کرده و اجرای اصل تعدد تابعیت را در بعضی موارد موجه ساخته است. از یک طرف قانون‌گذار ایران برای جلوگیری از دو تابعیتی و یا بدون تابعیت شدن زنان ایرانی چنانچه قوانین متبوع شوهر، تابعیت مرد در حین ازدواج را بر زن تحمیل نماید، سلب تابعیت زن ایرانی را پذیرفته است. در این حالت، تغییر تابعیت زنان ایران با اصل ۴۱ قانون اساسی مغایر بنظر می‌رسد، چرا که آزادی تغییر تابعیت محدود شده است. از طرف دیگر زنان بیگانه در صورت ازدواج با مردان ایرانی به تابعیت ایران در خواهند آمد که در اینجا تابعیت قطعی و حمایت سیاسی دولت ایران به کسانی که علاقمندی آنان به ایران مورد شناسایی قرار نگرفته و شرط لیاقت آنان مورد بررسی قرار نگرفته غیرمنطقی و مغایر با اصل ۴۲ قانون اساسی به نظر می‌رسد.

کلیه قوانین و مقررات کشور از جمله قوانین مدنی باید بگونه ای تدوین شوند که در جهت مسیر تقویت خانواده و پاسداری از قداست آن گام بردارند. در این راستا قانون مدنی ایران با قبول اصل وحدت تابعیت در خانواده، تمامی قواعد خود در این رابطه تنظیم نموده است. امروزه یکی از مسایل مهم حقوق بین الملل خصوصی، موضوع ازدواج زن و مرد تبعه کشورهای مختلف است. طبق نظریه رایج در بین علمای حقوق برای تقویت خانواده به ‌عنوان اولین کانون بنیادی جامعه باید یک تابعیت بر روابط زوجین حاکم باشد و بهتر است که زن تابعیت شوهر را کسب نماید. حال با توجه به حضور ایرانیان بسیاری در خارج از کشور و حضور بیگانگان در ایران و امکان ازدواج اتباع ایران با اتباع بیگانه و بالعکس در ایران و در خارج از کشور این سوال مطرح می شود که آیا اصل وحدت تابعیت زوجین پذیرفته شده در حقوق ایران به صورت فعلی با دو اصل ۴۱ و ۴۲^[۱۰۸] قانون اساسی و تحولات جدید در زمینه حقوق زن هماهنگی دارد؟ یا اینکه نیاز است که مواردی از آن مورد بازنگری و اصلاح واقع شوند و اصل تعدد تابعیت مورد قبول قرار گیرد.

قانون‌گذار ایران در ماده ۹۸۷ قانون مدنی تحمیل تابعیت و سلب تابعیت زن ایرانی در اثر ازدواج را به رسمیت شناخته است ولیکن اجرای اصل وحدت تابعیت پیش‌بینی شده در قانون مدنی در شرایط فعلی به ویژه ازدواج تعداد کثیری از زنان ایرانی با مهاجران که اثرات منفی خود را نشان داده است مشکلات حقوقی بسیاری هم برای دولت و هم برای زوجین مواجه ساخته است. قانون‌گذار برای رفع مشکل تابعیت مضاعف، حاکمیت خود را محدود کرده و با صرف اعلام پذیرش دولت خارجی ‌در مورد تحمیل تابعیت به زن ایرانی، تابعیت ایرانی را از او سلب نموده این در حالی است که با تدوین اصل ۴۱ قانون اساسی که تغییر تابعیت تحمیلی را ‌در مورد ایرانیان مردود شناخته است.

‌بنابرین‏ باید برای حمایت از این زنان با حفظ تابعیت ایرانی آنان بر اصل تعدد تابعیت بر خانواده تأکید نمود، مگر آنکه خود زن تمایل به تغییر تابعیت ایرانی خود باشد.

بند اول : بروز تابعیت مضاعف

احتمال بروز تابعیت مضاعف در صورتی است که قانون کشور زوج، تابعیت شوهر را به زن تحمیل نکند و زن از طریق «اقامتگاه» یا سیستم «خاک» تابعیت زوج را تحصیل نماید و همچنین زن ایرانی تابعیت خود را محفوظ دارد و بدین طریق زن شوهردار می‌تواند دارای تابعیت مضاعف شود.

اگر در این موارد اختلافی پیش آید حالت ذیل متصور است :

الف) تابعیت دولت متبوع قاضی

کناره گیری: گاهی رشد شخصیت به علت گرایش افراد روان رنجور به گریختن از مشکلات متوقف می شود. آدلر این گرایش را کناره گیری یا محافظت از خود از طریق فاصله گیری نامید. افراد روان رنجور با ایجاد فاصله بین خودشان و مشکلات زندگی، به صورت ناهشیار از این مشکلات می گریزند. آدلر (۱۹۵۶) چهار روش محافظت از خود از طریق کناره­گیری را مشخص کرد:واپس­روی، بی­تحرکی، تردید و مانع تراشی.

الف) واپس روی: گرایش به محافظت کردن از هدف خیالی برتری است که ا طریق برگشت روانی به دوره امن تر زندگی صورت می‌گیرد.

ب) فاصله روانی:می ­تواند با بی­تحرکی نیز ‌ایجاد شود. این گرایش کناره­گیری به واپس­روی شباهت دارد، اما در مجموع به اندازه آن شدید نیست. افرادی که بی­تحرک می­مانند، صرفاً به هیچ جهتی حرکت نمی کنند؛ ‌بنابرین‏ آن ها از تمام مسئولیت‌ها اجتناب ‌می‌کنند تا مطمئن شوند با هیچ شکستی مواجه نخواهند شد.

ج) تردید: با بی تحرکی ارتباط نزدیکی دارد برخی افراد وقتی با سایل دشواری روبرو می‌شوند، تردید به خود راه می‌دهند یا دودل می‌شوند. مسامحه آن ها سرانجام بهانه به دستشان می‌دهد: «حالا دیگر خیلی دیر است». آدلر معتقد بود اغلب وسواس ها، تلاش هایی برای اتلاف وقت هستند.

د) مانع تراشی: ملایمترین گرایش کناره گیری، مانع تراشی است. برخی افراد خانه ای پوشالی می‌سازند تا نشان دهند، می‌توانند آن را ویران کنند. آن ها با چیره شدن بر این مانع، از عزت نفس و اعتبار خود محافظت می‌کنند. اگر آن ها نتوانند از این مانع بگذرند، همیشه به بهانه تراشی متوسل می‌شوند.

گرایش‌های محافظ را همه دارند، اما در صورتی که بیش از حد انعطاف ناپذیر شوند، به رفتارهای روان رنجور و خودشکن می­انجامند. افرادی که زیاد حساس هستند، برای جلوگیری از بی­آبرویی و رسوایی، برای بر طرف کردن احساسهای حقارت اغراق آمیزشان و کسب عزت نفس، گرایش‌های محافظ به وجود می آورند. با این حال، گرایش‌های محافظ، خودشکن هستند، زیرا هدف خودخواهانه و برتری شخصی آن ها اجازه نمی دهند که افراد احساس عزت نفس را کسب کنند. افراد روان رنجور به ندرت متوجه می‌شوند که اگر دست از خودخواهی بردارند و واقعاً به دیگران علاقمند شوند، عزت نفس آن ها بهتر می ­تواند محافظت شود.

علاقه اجتماعی

روان‌شناسی فردنگر (اصطلاح آدلر) یک نوع روان‌شناسی بین‌فردی است. چگونگی تعامل افراد روی این «کره خاکی» از موضوع‌های بسیار مهم موردنظر آدلر است. برتری‌جویی تبادل‌های بین‌فردی نتیجه تحول «احساس بودن» بخشی از جامعه بزرگ‌تر است که آدلر آن را به آلمانی جماین چتسگفول^[۵۱] یا همان علاقه اجتماعی^[۵۲] نام‌گذاری ‌کرده‌است (علیزاده، ۱۳۸۲). زندگی به نظر آدلر (۱۹۶۰) بودن نیست بلکه شدن است. زندگی محرک اصلی رفتار بشر هدفها و انتظارات او از آینده است. هدف انسان نیاز به سازگاری با محیط و پاسخ گویی به آن است. طبق تعریفی که آدلر از سلامت روان مطرح نموده است، فرد سالم زندگی خود را با واقع بینی کامل مطرح می کند تا به هنگام پر شدن با احساس حقارت غیر قابل جبران مواجه نگردد فرد سالم به عقیده آدلر از مفاهیم و اهداف خودش آگاهی دارد و عملکرد او مبتنی بر نیرنگ و بهانه نیست. او جذاب و شاداب است و روابط اجتماعی سازنده مثبتی با دیگران دارد. آدلر در نظریه اش بر یکپارچگی و تمامیت فرد تأکید داشته است و لذا آن را روان شناسی فردی نامیده است. واژه “فردی” برای تأکید بر کل فرد به کار گرفته شده، همچنان که فروید بر چند زاویه بودن شخصیت و شخصیت متعارض تأکید داشته است. (میلیرن، اونس و نیبر^[۵۳]، ۲۰۰۰). آدلر عقیده داشت با توجه به دموکراسی اجتماعی کودکان باید جزئی از ساختار خانواده باشند و حقوق کودکان با والدین برابر است. به نظر او اهمیت ارتباط بین کودک و جامعه بیشتر از ارتباط بین کودک و والدین است.

علاقه اجتماعی از مفاهیم مهم نظریه روان شناسی فردی تلاش فرد برای تکامل است، که آدلر آن را علاقه اجتماعی نامیده است. به نظر وی علاقه اجتماعی یک موضوع ارثی یا آموخته شده نیست، بلکه بین این دو قرار دارد. البته این مسئله به شرایط سرشتی فرد نیز بستگی دارد، اما تحت تاثیر تربیت می‌تواند شکوفا شود. برای مثال اگر در اتاقی کودکی رفتار خاصی مانند گریه کردن را آغاز کند، سایر کودکان نیز شروع به گریه کردن می‌کنند و یا هنگامی که در جمعی شخصی بخندد، سایر افراد نیز لبخند می‌زنند. اگرچه ما به صورت غریزی می‌دانیم که چه مسائلی به دیگران صدمه وارد می‌کند که به ما نیز آسیب می رساند و همچنین به صورت غریزی می‌دانیم که اگر بین صدمه زدن به دیگران و صدمه زدن به خودمان راهی را انتخاب کنیم، در واقع به دیگران آسیب رسانده ایم. حتی چنانچه به احتمال تعرض بین نیازهای خدمان و دیگران اهمیت ندهیم و با مسائل دردآور دیگران همدلی کنیم، به سرعت این حالت همه جا را فرامی گیرد (بارلو، توبین و اشمیتز^[۵۴]،۲۰۰۹).

حمایت اجتماعی

در ادبیات پژوهش، شواهد تجربی مختلف به طور باثباتی از اهمیت بلامنازع حمایت اجتماعی در پیش‌بینی کیفیت زندگی وابسته به سلامت به ویژه سلامت روانی و بهزیستی هیجانی حمایت کرده‌اند (شربارنی، هایس و ولس^[۵۵]، ۱۹۹۵). تعداد قابل ملاحظه ای از مطالعات بر نقش با اهمیت حمایت اجتماعی به مثابه یک سازوکار حمایتی در برابر اثرات مخرب استرس و همچنین اثرات مفید آن بر انطباق روان شناختی تأکید کرده‌اند (ایل^[۵۶]، ۱۹۹۶).

ساراسون، ساراسون و پیرس^[۵۷] (۱۹۹۰) در تبیین نقطه شروع مطالعه حمایت اجتماعی بر نقش با اهمیت داده های همه گیری شناسی و نه یک نظریه تأکید کردند. با این وجود، نقش نظریه انسجام اجتماعی^[۵۸] و نظریه تعامل نمادین^[۵۹] در فراهم آوردن برخی زمینه‌های نظری اولیه درباره قلمرو مطالعاتی حمایت اجتماعی اجتناب ناپذیر می‌باشد. نظریه انسجام اجتماعی توضیح می‌دهد که مشارکت در یک جامعه منسجم، افراد را در برابر کارکردهای مختل کننده و آشفته حمایت می‌کند (تویتس، ۱۹۹۵). طبق نظریه تعامل نمادین، مشارکت در روابط اجتماعی، به ویژه مشارکت در روابط نزدیک و قوی، با فراهم آوردن بستر لازم برای شکل گیری هویت های ثابت و ادراک از خود مثبت، بر بهزیستی روان شناختی اثرگذارند (تورشیم و وولد^[۶۰]، ۲۰۰۱).

با این وجود، محققان علاقمند به قلمرو مطالعاتی حمایت اجتماعی از نظریه های استرس و مقابله نیز تاثیر پذیرفته اند (لیبرمن^[۶۱]، ۱۹۸۶؛ دانکل ـ اسچتر^[۶۲]، فولکمن و لازاروس، ۱۹۸۷). در این چارچوب، حمایت اجتماعی به مثابه تبادلات بین فردی وابسته به استرس تلقی می شود که از طریق آن، اعضای شبکه، در مواجهه با یک مسئله از یکدیگر حمایت لازم را به عمل می آورند. در این معنا، حمایت اجتماعی در مواجهه با یک عامل استرس زا به مثابه یک راهبرد مقابله ای تلقی می شود (لیبرمن، ۱۹۸۶). تویتس (۱۹۸۶) نیز این کارکرد مقابله را به مثابه مساعدت به مقابله مفهوم سازی کرد.

مفهوم سازی حمایت اجتماعی

۱ـ اصطلاحی پوششی برای تعداد نامعینی از حالات ذهنی. این همان معنایی است که ضمن صحبت از عشق، ترس و نفرت مورد نظر است.

۲ـ برچسبی برای زمینه‌ای از تحقیقات علمی که به بررسی عوامل محیطی، فیزیولوژیکی و شناختی این تجربیات ذهنی می‌پردازد.

علاوه بر این کاربردها، اصطلاح هیجان مفاهیم ضمنی دیگری نیز دارد:حالات هیجانی به طور طبیعی، حاد تلقی می‌شوند و این حالات، تجارب ذهنی هستند که با احساسات تفاوت داشته و از نظر رفتاری با آشفتگی و اضطراب همراه هستند(پورافکاری،۱۳۷۳).

هیجان، حالت پیچیده روان‌شناختی است که شامل سه مؤلفه‌ مجزا می‌باشد:تجربه ذهنی، پاسخ هیجانی و رفتار آشکار حاصل از این تجربه. بر اساس مؤلفه‌‌های موجود، هیجان‌های اصلی شامل ترس، تعجب، خشم، نفرت، ناراحتی و شادی می‌باشند و نوع دیگر هیجان، هیجان‌های مرکب هستند که ترکیبی از هیجانات اصلی می‌باشند.

اجزای هیجان

هر هیجان شامل شناخت‌ها، اعمال و احساسات می‌باشد و تمامی هیجانات این مراحل را طی می‌کنند.

۱ـ احساس درون‌ذهنی

۲ـ تحریک دستگاه خودکار

۳ـ ارزیابی شناختی از موقعیت

۴ـ ابراز هیجان

۵ـ واکنش عمومی

۶ـ گرایش عملی که مقدار هیجانی که از احساسی ناشی می‌شود و به صورت رفتار خاصی بروز می‌کند به تجربه فرد بستگی دارد(رفیعی و همکاران، ۱۳۸۴).

مهم‌ترین چیزی که تاکنون درباره هیجان گفته شده این است که، تا وقتی کسی هیجان را تعریف نکرده فکر می‌کند معنای آن را می‌داند(سید محمدی،۱۳۸۶).

تاریخچه هیجان

دانشمندان فراوانی درباره هیجان تحقیق کرده‌اند. ویلیام جیمز، اولین محققی است که برای هیجان یک الگوی فیزیولوژیکی ارائه داد و چارلز داروین یکی از اولین دانشمندانی بود که هیجان را به طور سیستماتیک مطالعه کرد. هدف او از نشان دادن هیجان در میان انسان‌ها، شاهدی برای نظریه تکامل‌اش بود. او در سال ۱۸۷۲ کتاب خود را با عنوان “ابراز هیجان در انسان‌ها و حیوانات” منتشر کرد.همگانی بودن حالت‌های چهره هنگام ابراز هیجان، تاییدی برای ادعای داروین مبنی بر ذاتی بودن واکنش‌ها و داشتن تاریخچه تکاملی برای هیجان‌ها می‌باشد(رفیعی و همکاران، ۱۳۸۴).

وظایف هیجان‌ها

اگر ما قابلیت تجربه کردن و ابراز کردن هیجان‌ها را تکامل بخشیده‌ایم، پس هیجان‌ها باید برای اجداد ما سازگارانه بوده و احتمالا برای ما نیز چنین باشند. به طور مثال، ترس به ما هشدار می‌دهد که از خطر بگریزیم، خشم برای حمله کردن به مهاجم هدایت می‌کند. وقتی نیاز به گرفتن تصمیمی فوری است هیجان می‌تواند رهنمودی مفید در اختیار بگذارد. افرادی که شدیداً بی‌هیجان هستند اغلب تصمیمات نامناسب می‌گیرند(رفیعی و همکاران، ۱۳۸۴).

هیجان ها در خدمت اهداف هستند وتنظیم هیجان از طریق مهار ومدیریت هیجان های ناخوشایند و درد آور به دستیابی به اهداف کمک می‌کند طبق نظر کوپ، تنظیم هیجان شامل تعدیل کردن، مدارا کردن با هیجان وثابت نگه داشتن هیجان می‌باشد. ونهام^[۶۷] معتقد است هنگامی نیاز به هیجان احساس می شود که حضور مداوم یا عدم حضور هیجان ها در دستیابی به اهداف خلل وارد می‌کند.تنظیم هیجان نتیجه ترکیب فرایند های رفتاری، شناختی وهیجانی است.

کنترل هیجان شامل ایجاد افکار و رفتارهایی است که به افراد آگاهی می‌دهد چه نوع هیجانی دارند، چه هنگام این هیجان در آن ها پدید می‌آید و چگونه باید آن را ابراز نمایند. هنگامی که فرد با یک موقعیت هیجانی روبرو می شود، احساس خوب و خوش بینی، به تنهایی برای کنترل هیجان های وی کافی نیست، او نیاز دارد که در این لحظات بهترین کارکرد شناختی را داشته باشد. (داماسیو،^[۶۸] ۱۹۹۴) و می کوشد هیجان های خود را کنترل کند.

بررسی متون و مطالعات روان شناختی، نشان می‌دهد که تنظیم هیجان، عامل مهمی در تعیین سلامتی و داشتن عملکرد موفق در تعاملات اجتماعی است (سیتچی و همکاران^[۶۹] ، ۱۹۹۵؛ تامپسون؛ ۱۹۹۴). مطالعات نشان می‌دهد که هیجان ها، همواره سودمند نیستند و در بیشتر اوقات باید آن ها را تنظیم و مدیریت کرد وگرنه می‌تواند مضر و صدمه زننده به سلامت روان افراد باشد.

جرمن^[۷۰] و همکاران تنظیم هیجان را راهبردهای مورد استفاده در کاهش، افزایش، سرکوب و یا ابقای هیجان می دانند ومعتقدند تنظیم هیجان از ویژگی های ذاتی ‌و فطری آدمی می‌باشد. تنظیم شناختی هیجان^[۷۱] عامل مهمی در تعیین سلامتی و داشتن عملکرد موفق در تعاملات اجتماعی است (سیتچی، اکرمن، وایزارد۱۹۹۵؛ تامپسون، ۱۹۹۱) همچنین پژوهش‌های دیگری نشان دادند که تنظیم شناختی هیجان نقش مهمی در سازگاری افراد با رویدادهای استرس زای زندگی ایفا می‌کند و می‌تواند کیفیت زندگی افراد را تحت تأثیر خود قرار دهد (گارنفسکی و کریج، ۲۰۰۶).(به نقل از منصوری، ۱۳۸۹)

مایر،سالووی وکارسو(۱۹۹۰) برای هوش هیجانی چهار بعد تشخیص داده‌اند که عبارتند از:

• شناسایی هیجان‌ها در خود و دیگران

ضروری ترین توانایی مرتبط با هوش هیجانی این است که از هیجان‌ها و احساسهای خودآگاه باشد. توانایی خودآگاهی به مدیران اجازه می‌دهد تا نقاط قوت و ضعف خود را بشناسند و به ارزش خود اعتماد پیدا کنند. مدیران خود آگاه برای آزمون دقیق روحیات خود از خود آگاهی استفاده می‌کنند و به طور شهودی و از راه درک مستقیم می دانند که چگونه دیگران را تحت تاثیر قرار دهند.

• کاربرد هیجان‌ها

کاربرد هیجان‌ها، توانایی استفاده از هیجان‌ها ‌در کمک به کسب نتایج مطلوب ، حل مسایل و استفاده ‌از فرصت‌هاست. این مهارت شامل توانایی مهم همدلی و بینش سازمانی است. مدیرانی که از این توانایی برخوردارند. هیجان‌ها و احساسهای دیگران را بیشتر عملی می‌سازند تا اینکه آن ها را حس کنند. آنان نشان می‌دهند که مراقب هستند. علاوه بر این، آنان در زمینه شناخت روند سیاست‌های اداری تخصص دارند. ‌بنابرین‏، مدیران برخوردار از آگاهی اجتماعی دقیقاً می دانند که گفتار و کردارشان بردیگران تاثیر می‌گذارد و آن قدر حساس هستند که اگر کلام و رفتارشان تاثیر منفی داشته باشد، آن را تغییر می‌دهند.

مطالعات نشان داده است که اضطراب رابطه مهمی با یادگیری دارد. اضطراب و فشارهای عصبی، ریشه بسیاری از مشکلات جسمی و ناکامی ها می‌باشد که نمی توان آن را از بین برد. اضطراب امتحان، عامل اصلی کمک به تنوع نتایج منفی از جمله ناراحتی روانی، عدم موفقیت در اتمام تحصیلات دانشگاهی و نا امنی است (هامبری، ۱۹۸۸).

در شرایط تهدید کننده، واکنش‌های اضطراب عمومیت دارند. با این حال، اضطراب بیش از حد ممکن است یک فرد را ناتوان کند و با عملکرد مؤثر تداخل نماید (ادلمان^[۲]، ۲۰۰۵).

اضطراب یکی از احساسات عاطفی انسان است. اما هنگامی که این احساس شدت می‌یابد، ممکن است به نتایج نامطلوبی منجرگردد. یکی از بیشترین وقایع تهدید کننده که امروزه موجب اضطراب در دانشجویان می‌گردد، امتحانات است ( یزدانی و سلیمانی، ۱۳۹۰).

بسیاری از دانشجویان دانشگاه ها از اضطراب امتحان رنج می‌برند. این اضطراب به قدری شدید است که موجب اختلال در عملکرد اجرای امتحان می شود(بروان^[۳] و همکاران، ۲۰۱۱) با این حال، زمانی که اضطراب بر عملکرد امتحان تأثیر می‌گذارد، مشکلاتی را برای بسیاری از دانشجویان ایجاد می‌کند و می‌تواند دارای اثرات منفی بر توانایی‌های تحصیلی کسانی باشد که از آن رنج می‌برند(پلس، ۲۰۱۰).

هر چند اضطراب امتحان در طول دوره دانش آموزی نیز وجود دارد، اما در آموزش عالی به اوج خود می‌رسد. این موضوع نه تنها می‌تواند مانع اجرای آزمون شود و بر کلیت یک برنامه مطالعاتی تأثیر گذارد؛ بلکه توسعه فردی را نیز محدود می‌کند(مارک من و همکاران، ۲۰۱۱).

بررسی عو امل پیش آیند و پس آیند موفقیت تحصیلی همواره از دغدغه های پژوهشگران نظام تعلیم و تربیت بوده است و در مطالعات متعدد این عوامل به تناسب اهمیت و تأثیر خود شناسایی و یا طبقه بندی شده اند. اما متاسفانه کار بر روی تعدیل این عوامل و تلاش های تجربی جهت کاهش دادن عو امل منفی تأثیر گذار بر پیشرفت تحصیلی، خلایی برجسته در نظام آموزشی بوده است. علی رغم همه ی پژوهش هایی که ‌در مورد موفقیت و انگیزه تحصیلی انجام می شود، این مسئله هنوز به عنوان یکی از چالش ها و دغدغه های نظام آموزشی ما مطرح است (خجسته مهر و همکاران، ۱۳۹۱).

تعلیم وتربیت آدمی از دیر باز مورد توجه بوده است، اما اهمیت آن در سال‌های اخیر به طور فزاینده ای افزایش یافته و در این زمینه هزینه های فراوانی از طرف خانواده ها ودولت مصرف می شود. ولی باوجود این مشاهده می شود که تعداد قابل توجهی از دانش آموزان هر ساله در یادگیری آموزشگاهی شکست می خورند. بدیهی است، عوامل متعددی(محیطی ،آموزشی، خانوادگی) در عملکرد تحصیلی دانش آموزان تأثیر گذار هستند.( یوسفی و همکاران، ۱۳۸۸).

بحث انگیزه ی پیشرفت برای اولین بار و به صورت علمی تحت عنوان نیاز توسط موری مطرح شد (بهرامی، ۱۳۸۳). او برای انسان چندین نیاز را مطرح کرد که برخی زیستی و برخی روانی هستند. انگیزش پیشرفت یک نیاز اجتماعی است و عبارت است از غلبه کردن بر موانع، رسیدن به استانداردهای عالی، رقابت با دیگران و پیشی گرفتن از آن ها (دارابی،۱۳۸۰).

پنیت ریچ و شرابن^[۴] (۱۹۹۲) عقیده دارند میزان انگیزه تأثیر زیادی در رسیدن به هدف و میزان تلاش دارد. هنری موری، انگیزه رفتار آدمی از نیازهای وی تأثیر می پذیرد و نیاز به پیشرفت از جمله نیازهای اساسی رفتار آدمی است (ریان و دسی^[۵]،۲۰۰۰).

مک کامبز و مرزانو (۱۹۹۰) پیشرفت را تابعی از اثر مشترک دو ویژگی «مهارت» و «اراده»، یعنی انگیزش می دانند. گیج و برلاینر^[۶] (۱۹۲۲) انگیزه ی پیشرفت را به صورت یک میل یا علاقه به موفقیت کلی یا موفقیت در یک زمینه یا فعالیت خاص تعریف کرده‌اند. (به نقل از پاکدامن ساوجی و همکاران، ۱۳۹۰).

پژوهش های انجام شده در زمینه ی انگیزه ی پیشرفت نشان داده‌اند که افراد از لحاظ این نیاز تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند. بعضی افراد دارای انگیزش سطح بالایی هستند و در رقابت با دیگران در کارهای خود برای کسب موفقیت به سختی می کوشند. بعضی دیگر انگیزش چندانی به پیشرفت و موفقیت ندارند و به دلیل ترس از شکست آماده خطرکردن برای موفقیت نیستند (سیف، ۱۳۸۶).

به نظر آرموند (۲۰۰۳) انگیزش در آموزش، دارای تأثیراتی بر روی شیوه ی یادگیری موضوعات توسط دانش آموزان می‌باشد. این تأثیرات عبارتند از: ۱- هدایت رفتار به سمت اهداف خاص، ۲- افزایش تلاش و انرژی، ۳- افزایش فعالیت و پافشاری در انجام آن، ۴- تقویت فرایندهای شناختی، ۵- تعیین پیامدهای تقویت کننده، و۶- بهبود عملکرد.

مک کللند و همکاران (۱۹۶۱) بیش از سایرین مفهوم انگیزه ی پیشرفت را مورد بررسی قرار داده‌اند. از نظر آن ها، انگیزش پیشرفت زمانی مطرح می شود که شخص در فعالیت خود معیار ممتازی را الگو قرار دهد و در پی موفقیت باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که هر چه شدت انگیزش پیشرفت بیش تر باشد به همان اندازه موفقیت فرد افزایش خواهد یافت (به نقل از امیرافشاری،۱۳۸۰).

افراد دارای نیاز پیشرفت زیاد بیش تر با هیجان های گرایشی مثل امید، غرور و خشنودی پیش بینانه پاسخ می‌دهند؛ در حالی که افراد دارای نیاز پیشرفت کم، بیش تر با هیجان های اجتنابی مثل اضطراب، حالت تدافعی و ترس از شکست پاسخ می‌دهند (ریان و دسی، ۲۰۰۰).