« وَ لکُم فی القصاصِ حیاهً یا اُولِی الاَلبابُ لَعَلکُم تتَقون؛ و اِی خردمندان، برای شما در قصاص زندگانی است، باشد که به تقوا گرایید.»[۲۶۵] « آیت احسان ( خون‌بها ) را به او بپردازد و این حکم تخفیفی از جانب پروردگار شما است، پس هرکس بعد از آن از اندازه درگذرد، وی را عذابی دردناک است.» علاوه بر آیات شریفه فوق و همچنین آیات متعدد دیگر، سنت متواتر و اِجماع نیز بر ثبوت قصاص دلالت دارند. دین مبین اسلام به خون انسان مسلمان اهمیت زیادی داده است. پیامبر اکرم (ص) روزی بر کُشته ای عبور کرد و فرمود: « مَن لَهذا؟» کسی جوابی به ایشان نداد، سپس خشمگین شده و فرمودند: « قسم به خدایی که جانم در قدرت اوست، اگر اهل آسمان و زمین در قتل او شریک باشند، خداوند همه را در آتش داخل خواهد کرد.»[۲۶۶]
بر اساس آیات قرآن کریم، قصاص حق ثابتی برای اولیاءدم و از حقوق خاصّه و حق الناس به شمار می رود. توبه در حق الناس از بین بردن کدورت و ظلمت ایجاد شده در نفس است و موجب سقوط حق الناس نمی گردد و در جرایم منجر به قصاص، تسلیم نفس به ولی دم می شود تا قصاص کند یا عفو نماید و در نتیجه به وسیله قصاص و ندامت از عمل ارتکابی، کدورت ایجاد شده در نفس پاک شده و از عقوبت اُخروی نجات یابد و موانع مسیر تکامل انسان از میان برداشته شود.[۲۶۷]
طبق ماده ۱۱۶ قانون مجازات اسلامی نیز قصاص به دلیل جنبه حق الناسی آن با توبه ساقط نمی گردد.[۲۶۸]
در حقوق جزای اسلام، عقوبت دیگری هم وجود دارد که جنبه مالی دارد و به عبارتی مجازاتی مالی است که جانی به سبب جنایتی که انجام داده است، باید مقدار مشخصی مال را به مجنی علیه و ولی دم بپردازد. هر چند مقدار و احکام آن در شرع مقدس مشخص شده است. ( اصل در قتل عمد و جنایات عمدی قصاص است، اما ولی دم و مجنی علیه می‌تواند قصاص را بدل به دیه کمتر یا بیشتر از دیه نماید و از جانی دریافت کند.) اما جنایات غیرعمدی هم وجود دارد که صرفاً باید دیه پرداخت شود. دیه یک حق مالی به شمار می رود و حق الناس به حساب می‌آید و این حق مالی با توبه ساقط نمی شود، بلکه جبران جنایتی است که وارد ساخته و با پشیمانی قلبی موجب زدودن ظلمت نفسانی و پاک شدن انسان می‌گردد.[۲۶۹] طبق قانون مجازات اسلامی هم توبه تأثیری در سقوط دیه ندارد.[۲۷۰]
۳ـ۲ـ۲ـ۷ـ بررسی توبه در تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده
هدف از واگذاری تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده به حاکم یا قاضی این است که قاضی با رعایت میزان مفسده و لحاظ کردن سن، شخصیت، زمان و مکان ارتکاب جرم و معیارهای دیگر، مجازاتی را به منظور اصلاح و تأدیب و منع مجرم تعیین نماید. بنابرین اگر قاضی شرایطی را در مجرم مشاهده نماید که وی از فعل خود پشیمان شده و اظهار ندامت کند و در جبران ضرر و زیان ناشی از جرم تلاش کند و قاضی این حالات ایجاد شده در او را نشانی از اصلاح و تأدیب بداند، می‌تواند با استناد به احراز توبه او را معاف از کل مجازات یا بخشی از آن بداند؛ چرا که تعزیر هدفی جز تربیت و تنبیه و اصلاح مجرم ندارد و اگر این مهم با توبه و ندامت مجرم حاصل آید، دیگر نیازی به اِعمال مجازات نیست.
فقهای امامیه، توبه را موجب سقوط مجازات تعزیری می دانند. به عقیده آنان در جرایم تعزیری و عقوبات مختلفی که بنابر نظر حاکم اِعمال می شود و با همه گستردگی و وسعت دامنه آن، وقتی کسی مرتکب عملی شود که مستحق تعزیر است و توبه نماید، مجازات از وی ساقط می شود. دلیل آن هم یک حکم عقلی است زیرا غایت مجازات تعزیری، تأدیب شخص است و تأدیب یعنی بازگشت به راه و این هدف به وسیله توبه یعنی همان ندامت و پشیمانی قلبی از عمل ارتکابی، حاصل است و اجرای مجازات در صورت توبه واقعی موجب نقض غرض می شود. بنابرین یکی از مشخصات جرایم تعزیری نزد فقهای امامیه، سقوط مجازات آن به وسیله توبه است.[۲۷۱]
-
- دهخدا،علی اکبر،لغت نامه،جلد پنجم،تهران،چاپ دانشگاه تهران،چاپ اول،۱۳۷۲،ص ۶۲۲ ↑
-
- ابن فارس،احمد بن زکریا،معجم مقاییس اللغه،جلد اول،قم،انتشارات دارالکتب،بی تا،ص ۳۷۵ ↑
-
- ابن منظور،محمد بن مکرم،لسان العرب،جلد دوم،بیروت،انتشارات دارالاحیاء،۱۴۰۸ه.ق،ص ۶۱ ↑
-
- طوسی،محمد بن حسن،اوصاف الاشراف،بیروت،انتشارات دارالمرتضی،۱۴۳۰ ه.ق،ص ۲۳ ↑
-
- اردبیلی،احمد بن محمد،مجمع الفائده والبرهان فی شرح الارشاد الاذهان،تهران،مدرسه عالی شهید مطهری،۱۴۰۳ ه.ق،ص۶۱ ↑
-
- ۲ عاملی(شیخ بهایی)،محمد بن حسین،الاربعون حدیثا،قم،مؤسسه نشر اسلامی،۱۳۷۰،ص ۴۵ ↑
-
- ۳ موسوی خمینی،روح اله،چهل حدیث،تهران،نشر فرهنگی رجا،۱۳۷۴،صص۲۳۲ـ۲۳۱ ↑
-
- مکارم شیرازی،ناصر،تفسیر نمونه،جلد هشتم،قم،۱۳۸۵،ص۱۷۳ ↑
-
- عاملی(ملقب به شیخ بهایی)،محمد بن حسین،الاربعون حدیثا،ص ۴۵۸ ↑
-
- طباطبایی،محمدحسین،المیزان فی تفسیرالقرآن،جلد چهارم، قم،دفتر انتشارات اسلامی،۱۳۸۰،ص ۳۷۹ ↑
-
- راغب اصفهانی،ابوالقاسم،حسین بن محد،المفردات فی الفاظ القرآن،تهران،انتشارات مرتضوی،۱۳۶۲،ص ۷۶ ↑
-
- نراقی،مهدی،جامع السعادات،ترجمه کریم فیض،جلد دوم،قم،انتشارات قائم آل محمد،۱۳۸۶،ص ۳۳۸ ↑
-
- توبه، ۱۱۸ ↑
-
- سید رضی،نهج البلاغه،ترجمه محمد دشتی،قم،۱۳۸۰،ص ۶۷۴ ↑
-
- طاهری،حبیب الله،سیری درجهان پس ازمرگ،قم،دفتر انتشارات اسلامی،۱۳۸۱،ص ۱۱۶ ↑
-
- حسینی،علی،نشریه معرفت،شماره شش،ص۲۶، به نقل از غزالی،احیاءالعلوم،جلد چهارم،ص۳ ↑
-
- حسینی،علی،نشریه معرفت،ص۳۶، به نقل از دامادی،محمود به نقل از نیشابوری،عطار،ص۵۲ ↑
-
- شیری،عباس،سقوط مجازات در حقوق کیفری اسلام و ایران،تهران،انتشارات جهاد دانشگاهی،دانشگاه شهید بهشتی،۱۳۷۲،ص ۵۳ ↑
-
- اردبیلی،محمد علی،حقوق جزای عمومی،جلد دوم،تهران،انتشارات میزان،۱۳۸۸،ص۲۰۱ ↑
-
- بقره، ۲۲۲ ↑
-
- مجلسی،محمد باقر،بحارالانوار،جلد ششم،بیروت،انتشارات دارالوفاء،۱۴۰۳ه.ق،ص ۲۸ ↑
-
- طوسی،محمد بن حسن،المبسوط،جلد هشتم،تهران،بانتشارات مرتضویه ،۱۳۵۱ ،ص۱۷۶ ↑
-
- روزنامه حمایت،مورخ ۱۵/۷/۱۳۹۲ ↑
-
- محمدی،محمد حسین،آخر الزمان در ادیان ابراهیمی،تهران،۱۳۷۹،ص ۲۴۹ ↑
-
- نور، ۳۱ ↑
-
- تمیمی آمدی،عبد الواحد بن محمد،تصنیف غرر الحکم و دررالکلم،بیروت،انتشارات دارالاِحیاءالتراث العربی۱۴۰۶ه.ق،ص۱۹۴ ↑
-
- همان، ص۱۹۵ ↑
-
- مطهری،مرتضی،مجموعه آثار،جلد بیست وسوم،تهران،۱۳۸۲،ص ۵۳۷ ↑
-
- آیتی،نصرت الله،«امام مهدی و توبه پذیری»،نشریه مشرق موعود،شماره سوم،ص ۳۲ ↑
-
- فریامنش،مسعود،گناه و نجات در ادیان جهان،نشریه کتاب ماه دین،تیرماه ۱۳۸۸ ،شماره ۱۴۱،ص۴۴ ↑
-
- تورات،حزقیال، ۱۸: ۳۰ ↑
-
- تورات،عزرا، ۹ : ۱۵ ↑
-
- تورات،میکاه ، ۷ : ۱۸ ↑
